این تمام حقیقت نیست!

فقر و فحشا را باید از جنس مستندهای ژورنالیستی از نوع مسعود ده‌نمکی‌اش دانست. به این معنی که زاویه دید و پردازش سوژه در این اثر دقیقا برساخته همان سبک و سیاقی است که او در حوزه ژورنالیست در پیش گرفته بود. نگاهی که با تاکید بر نقاط ملتهب ماجرا، جذابیت صوری و نه حتی فرمیک به اثرش می‌بخشد که در پس آن لایه‌های درونی‌تری از واقعیت پنهان می‌ماند. از عنوان اثر کافی است تا بفهمیم موضوع مستند درباره چیست.

گرچه فقر همیشه یکی از دلایل اصلی گرایش به فحشا در جامعه بوده که این دلیل هم در معارف دینی و هم در علوم اجتماعی معاصر صورت‌بندی شده، اما ده‌نمکی در یک رویکرد تقلیل‌گرایانه همه دلایل فحشا را به این یک دلیل محدود می‌کند. جذابیت اثر البته به این برمی‌گردد که این یک دلیل هم خیلی قدرتمند است و هم شاخ وبرگ‌های زیادی دارد. ضمن این‌که اساسا خود سوژه و پرداخت به آن نیازمند یک تابوشکنی در جامعه ماست.

یادمان باشد سراغ گرفتن هر سوژه ملتهبی که پشت خط‌قرمزهاست می‌تواند مورد توجه مخاطبان قرار بگیرد و این دو مولفه یعنی سوژه داغ و مخاطب زیاد دلیل بر قوت اثر نیست. چه فیلم چه مستند مبتنی بر رعایت قواعد فیلمسازی اعتبار پیدا می‌کند نه سوژه و مخاطبانش.

مستند فقر و فحشا به بخش‌های مختلفی تقسیم شده که در یک فرآیند رفت و برگشتی ریتم تندی به روایت می‌دهد اما منطق تحلیلی‌اش قابل مناقشه است. در واقع فیلم لحن دوگانه‌ای دارد به این معنی که یک مستند گزارش گونه اصیل نیست و صرفا طرح موضوع برای نمایش حقیقت صورت نگرفته بلکه بازنمایی کارگردان از یک معضل اجتماعی/ اخلاقی است که در آن هم شاهد گزارش‌های مردمی هستیم هم صحبت کارشناسان مذهبی و تربیتی و هم صحنه‌هایی از خود سوژه در اشکال مختلفش. البته نمی‌توان انکار کرد که فقر و فحشا یک مستند آسیب‌شناسانه به موضوع فساد اخلاقی و فحشاست اما مولفه‌های جامعه‌شناختی آن کمرنگ است و بیشتر یک نگاه عرفی را به تصویر می‌کشد.

فیلم مبتنی بر این گزاره اخلاقی شکل گرفته که از دری که گرسنگی وارد شود ایمان خارج می‌شود و در نهایت دلیل این فقر را که ریشه فحشاست به سوء مدیریت‌ها در جامعه نسبت داده و آن را نتیجه دنیاطلبی و تجمل‌گرایی برخی مسئولان می‌داند. بدیهی است هر مخاطبی نیز ممکن است با نگاهی که ده‌نمکی در تحلیل سوژه دارد موافق باشد و بر آن مهر تائید بزند، اما واقعیت فراتر از آن دلایلی است که در این مستند برجسته می‌شود.

یک اصل جامعه‌شناختی وجود دارد که می‌گوید پدیده‌های اجتماعی محصول دلایل اجتماعی و تجمیعی هستند یعنی نمی‌توان آن را به یک عامل تقلیل داد، بنابراین نمی‌توان مستند فقر و فحشا را روایت و تصویری جامع از تحلیل سوژه‌اش دانست گرچه این تحلیل واجد جذابیت‌های صوری باشد.

استفاده از موسیقی شعر و ترانه و مونتاژ صحنه‌های مختلفی از افراد و جامعه و این عناصر و مولفه‌هایی که نام بردیم یکدستی اثر را از حیث ساختاری از بین می‌برد، اما از آن طرف نمی‌توان منکر جذابیت اثر هم شد. به هر حال موضوع به دلیل ما به ازای بیرونی داشتن برای مخاطب جذابیت درونی داشته و او را با خود همراه می‌کند. کاش این روندی که اکنون شبکه نمایش خانگی در پیش گرفته ادامه پیدا کند تا سینمای مستند ما که همیشه مشکل اکران داشته از این طریق در معرض دید مردم قرار بگیرد.

سید رضا صائمی