در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
اشیاء و آثاری که گفته می‌شود از پیامبرخدا (ص) به‌جا مانده، از دیرباز نزد مسلمانان دارای تقدّس و احترام ویژه‌ای بوده است. این آثار بیشتر شامل تار ریش‌ها و تار موها و همچنین قدمگاه‌ها، ملبوسات و لوازم شخصی (نظیر خرقه‌ها و صندل‌ها) و سایر اشیای منسوب به آن حضرت است. هنوز هم تعدادی از اینگونه آثار، در جایگاه‌های ویژه‌ای از بناهای مذهبیِ مهم، مانند مساجد جامع، خانقاه‌ها، مقابر و زیارتگاه‌های مهم در تعدادی از شهرهای اسلامی ـ به ویژه در مناطق تحت نفوذ پادشاهان عثمانی و نیز در شبه قاره هند ـ نگهداری می‌شود و همانگونه که اشاره شد، مورد احترام ویژه مسلمانان است. 1
از جمله اشیای منسوب به پیامبر (ص) که از قرون اولیه اسلامی تا به امروز میان مسلمانان مورد اهتمام ویژه بوده، صندل‌های منسوب به آن حضرت است که در اصطلاح به آنها «نعلین» یا «نعال» حضرت گفته می‌شود. از این صندل‌ها، صورت‌های متعددی وجود داشته که مشهورترین آنها، لنگه چپ یکی از نعلین ها است که در دارالحدیث اشرفیه در دمشق بوده است. این نعل از زمان ملک الاشرف موسی ایوبی (حکـ : 634 ـ 626 ق.) تا اوایل قرن نهم هجری در جایگاه مخصوصی در سمت چپ محراب دارالحدیث یاد شده نگهداری می‌شد و در طول این مدت، بسیاری از اعلام اهل سنت آن را زیارت کرده و حتی در مدح آن اشعاری سروده‌اند. 2
یک لنگه راست نعلین نیز در مدرسه دماغیه دمشق نگهداری می‌شد. از زمان حمله تیمور لنگ به دمشق در سال 803 هجری، از این دو اثر نشانی به دست نیامد و گویا او آنها را با خود به جای دیگری منتقل کرده است. 3 صندل دیگری منسوب به پیامبر (ص)، نزد یکی از خاندان‌های سادات در شهر فاس در مغرب نگهداری می‌شده است. 4
امروزه در بخش «امانات مقدّسه»، در موزه توپقاپی سرای استانبول، سه لنگه صندل منسوب به پیامبر(ص) نگهداری می‌شود که در دوره عثمانی هر یک از آنها «نعل سعادت» نامیده شده است. 5 در مسجد پادشاهی لاهور نیز صندل‌های دیگری منسوب به پیامبر (ص) نگهداری می‌شود که سرقت یکی از آنها در سال 2002 میلادی، خشم جامعه اهل سنت پاکستان را برانگیخت.
موضوع نعلین پیامبر(ص) در طول تاریخ اسلام مورد توجه تعدادی از علمای اهل سنت قرار داشته و برخی از مورخان و سیره‌نویسان، فصلی از تألیفات خود را به این موضوع اختصاص داده‌اند. 6 علمای دیگری نیز به نگارش رسائل و تألیفات مستقلی در این باره اقدام کرده‌اند. مهم‌ترین اثر تألیف شده درباره صندل‌های پیامبر، «فتح‌المتعال فی مدح النعال» تألیف ابوالعباس مقّری است. مقّری در مقدمه اثر خود، به تعدادی از منابع مورد استفاده‌اش در موضوع نعلین پیامبر(ص) اشاره کرده که بیشتر آنها امروزه برجای نمانده و یا لااقل نسخه‌ای خطی از آن شناسایی نشده است. برخی از این منابع عبارت‌اند از:
ـ نوشته‌ای به صورت جزوه، تألیف یکی از اهل سبته مغرب. 7
ـ رساله «نتیجة الحب الضمیم وزکاة المنثور والمنظوم» تألیف ابوالربیع سلیمان بن [موسی بن] سالم کلاعی اندلسی (565 ـ624 ق.)
ـ رساله مختصری از ابو اسحاق ابراهیم بن حاجِ مزنی اندلسی.
ـ جزوه حافظ ابوالیمن ابن عساکر (که در ادامه این نوشتار معرفی خواهد شد).
ـ جزوه «خدمة نعل القدم المحمدی» که در واقع اختصاری از جزوه ابن عساکر، تألیف شیخ الاسلام ابوحفص سراج الدین عمر بن رسلان کنانی شافعی معروف به «سراج بلقینی» (805 ـ 724ق.) است. 8
معمولاً در بیشتر نسخه‌های خطی تألیفات مرتبط با نعلین پیامبر(ص) و همچنین در برخی نسخه‌های خطی دیگر آثار مکتوب مرتبط با موضوع زیارت حضرت رسول(ص) ـ نظیر دلائل الخیرات جزولی و فتوح‌الحرمین لاری و ... ـ صورت‌های گوناگون نعلین آن حضرت نیز ترسیم شده است. در این نوشتار فهرستی از آثار نگارش یافته در موضوع نعلین پیامبر(ص) ارائه خواهد شد. با توجه به اینکه برای نگارنده امکان دسترسی به برخی دیگر از این آثار وجود نداشت، ناگزیر به معرفی اجمالی آن اکتفا نمودم؛ اما آثاری که توفیق دسترسی به آنها حاصل شد، با تفصیل بیشتری معرفی گردیده است.
نگارنده این سطور امید دارد در فرصتی دیگر، با تفصیل، به موضوع تصویرپردازی نعلین پیامبر(ص) در نسخه‌های خطی و آثار هنری بپردازد.
صفة نعل النبی
رساله بسیار مختصری است از امین‌الدین ابوالیمن عبدالصمد بن عبدالوهاب ابن عساکر دمشقی شافعی(م 686 یا 687 ق.) 9 ـ از اعلام خاندان ابن عساکر ـ و به روایت احمد بن محمد بن ابی‌بکر فارقی قادری از نامبرده. موضوع کتاب، چند روایت از برخی صحابه و نیز از برخی اعلام اهل سنّت در بیان شکل ظاهری صندل پیامبر و برکات ظاهر شده از آن است. یک نسخه خطی از این رساله در دارالکتب ظاهریه دمشق، ضمن مجموعه 4581 (اوراق 20ـ 16) نگهداری می‌شود 10 که به خط احمد بن محمد بن صالح در سال 714ق. کتابت شده است. نسخه دیگری از آن نیز در کتابخانه ملی اسرائیل در شهر بیت‌المقدس وجود دارد که در 1037ق. در مدینه منوره کتابت شده و حاوی دو تصویر از نعلین پیامبر(ص) است. (تصاویر 1 و 2)
 |
| تصویر 1: صورت اول از نعلین پیامبر (ص) در نسخه خطی صفة نعل النبی در کتابخانه ملی شهر قدس (برگ 4 ر) |
 |
| تصویر 2: صورت دوم از نعلین پیامبر (ص) در نسخه خطی صفة نعل النبی در کتابخانه ملی شهر قدس (برگ 7 ر) |
خادم النعل الشریف
تألیف عبدالرحمان بن ابی‌بکر بن محمد شافعی، معروف به جلال‌الدین سیوطی (م 911 ق)، عالم و نویسنده شهیر مصری. رساله مختصری است که یک نسخه خطی از آن در کتابخانه سلطان احمد سوم در استانبول، به شماره 3/419 (برگ 285ـ281) و تاریخ 907ق. وجود دارد. 11
فتح المتعال فی مدح النعال
نام کامل این اثر «فتح المتعال فی مدح النعال المتشرّفة بخیر الأنام علیه أفضل الصلاة والسلام ووصف المثال و ما یتّبعه من الکلام» است و بی تردید مهم‌ترین اثری است که در باره نعلین پیامبر(ص) نگارش یافته است. مؤلف این اثر، ابوالعباس شهاب الدین احمد بن محمد بن احمد تلمسانی، معروف به «مَقّری» (986 یا 992-1041 هـ)، از علمای بزرگ مغرب در نیمه اول قرن یازدهم هجری است و از وی تألیفات دیگری نیز به جای مانده که مشهورترین آن، «نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب» است.
لازم به ذکر است که ابوالعباس مقّری دو تألیف درباره نعال پیامبر(ص) دارد. نخستین اثر وی، النفحات العنبریة فی نعل خیر البریة است. فتح المتعال اثر دوم وی در این باره است که نسبت به اثر اول، دارای افزوده‌ها و مطالب بیشتری است.
مقّری، این کتاب را در یک فاتحه و چهار باب و خاتمه ترتیب داده و در آن، به تفصیل به نقل اقوال و روایات وارد شده در اوصاف نعال پیامبر(ص) و وصف صورت‌های مختلف نعلین آن حضرت(ص) و خواص و برکات آن پرداخته است و همچنین اشعار و قصاید فراوانی را از اعلام و شخصیت‌های مختلف در مدح صندل‌های پیامبر(ص) گرد آورده است.
از این کتاب دو تحریر در دست است. مؤلف ابتدا در شوال 1030ق. در قاهره تحریر اول آن را به پایان برده و از روی این تحریر چند نسخه استنساخ و به بلاد عثمانی (ترکیه) و نقاط دیگر ارسال شده است. سپس در نیمه نخست ماه رمضان 1033، در میان منبر و قبر شریف پیامبر(ص) در مسجد النبی، تحریر دوم اثر خود را ـ که حاوی اضافاتی بر تحریر اولیه آن بوده ـ نگاشته است. 12
فتح المتعال در همان زمان تألیف، از سوی عموم اهل سنت با استقبال بسیاری روبه‌رو شد و چند تن از علمای معاصر مقّری از جمله احمد بن عبدالرحمان صدیقی مالکی، احمد بن محمد عنیمی خزرجی و عبدالکریم قاضی قاهره، بر این کتاب تقریظ نوشتند که این تقریظ‌ها در خاتمه برخی نسخه‌های خطی آن موجود است.
امروزه نسخه‌های متعددی از این اثر در کتابخانه‌ها و مراکز نسخ خطی در کشورهای مختلف نگهداری می‌شود که تعدادی از آنها از روی نسخه‌ای به خط مؤلف و یا به فاصله نسبتاً کمی از زمان وی کتابت شده است. در بیشتر نسخه‌های این اثر، تصاویری از صورت‌های مختلف نعلین پیامبر(ص) ترسیم شده که به طور معمول تعداد آن هفت صورت بوده، اما در برخی نسخه‌ها تعداد آن کمتر است. (تصویر 3)
 |
| تصویر 3: دو صورت از صندل پیامبر (ص) در نسخه خطی فتح المتعال در مجموعه رفاعی دانشگاه لیپزیگ آلمان (برگ 40 پ ـ 41 ر) |
در ایران یک نسخه خطی از این اثر به شماره 2092 در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که ظاهراً رونویسی‌شده از نسخه مؤلف در مدینه در 1033ق. است. این نسخه را سید محمدمهدی بن حبیب‌الله حسینی بر روضه مطهّره امام رضا (ع) وقف کرده و سجع مهر واقف 1061 خوانده می‌شود. در این نسخه هفت صورت مختلف از نعلین پیامبر(ص) با طلا ترسیم شده است. 13
تعدادی از دیگر نسخه‌های خطی فتح المتعال بدین شرح است: شماره 290 کتابخانه قرویین شهر فاس در مغرب؛ شماره Or. 2549 در کتابخانه دانشگاه لیدن؛ شماره A 184 در کتابخانه دانشگاه کالیفرنیا در لس‌آنجلس؛ شماره 1935 در کتابخانه ملی اسد در دمشق (انتقالی از کتابخانه ظاهریه)، کتابت محمد المقّری در 1057ق. نسخه‌های کتابخانه عباسیه در بصره به شماره 140/آ، مورخ 1065ق. و شماره 153/آ، مورخ 1068ق. نسخه شماره 5976 در کتابخانه ملی اسد در دمشق (انتقالی از کتابخانه ظاهریه)، کتابت ابوالاسعاف وفا در 1069ق. ، دارای تصاویر نعلین؛ شماره 3113 در کتابخانه چستربیتی، به خط عبدالفتاح الاشمونی الشافعی در 6 رمضان 1071ق. شماره 8559 در کتابخانه ملی اسد در دمشق (انتقالی از کتابخانه ظاهریه)، به خط عبدالفتاح بن علی الأشمونی در 1077ق. دارای سه تصویر طلایی رنگ؛ شماره Vollers 0042 از مجموعه رفاعی دانشگاه لیپزیگ آلمان، بدون تاریخ و به خط عبدالفتاح الأزهری المصری الأشمونی؛ شماره 346 دانشگاه ملک سعود ریاض، به خط عامربن سراج‌الدین غمراوی در 1101ق. ، حاوی هفت تصویر نعلین به شنگرف؛ شماره 18612 درکتابخانه حسن حسنی عبدالوهاب تونس، مورخ 1110ق. ؛ نسخه‌های کتابخانه روان کوشکی ترکیه، به شماره‌های 1583 (مورخ 1151ق.) و 1575؛ شماره 67 کتابخانه عاشر افندی ترکیه، مورخ 1161ق. ؛ شماره 1191 در کتابخانه Emânet Hazînesi ترکیه، مورخ 1176ق. ؛ نسخه‌های شماره 541 و542 درکتابخانه سلطان احمد ثالث؛ شماره 534 کتابخانه راشد افندی قیصریه؛ شماره 324 در کتابخانه اسعد افندی ترکیه؛ نسخه‌های موزه توپقاپی به شماره‌های 604 R 1575، 604 SR 1583 و 604 3EH 1191؛ نسخه‌های شماره 561 ، 562 و 21414/ ب در دار الکتب مصرکه نسخه اخیر از نسخه خط مؤلف (تحریر سال 1033ق.) رونویسی شده است؛ شماره 218 مجامیع در خزانه تیموریه در دارالکتب مصر؛ شماره 80 تاریخ در رواق الشوام در کتابخانه الأزهر قاهره؛ نسخه‌های شماره 3573 ، 6665 ، 18612، 21943، 23533 و 24074 در کتابخانه ملی تونس؛ شماره 2157 مسجد جامع صنعا؛ شماره 15047 در کتابخانه ملی اسد در دمشق (انتقالی از کتابخانه عثمانیه حلب)، دارای یک تصویر صندل پیامبر در برگ 116؛ شماره 1215/ د در کتابخانه عمومی رباط، مورخ 1268 هـ ؛ شماره 1627 در دانشگاه ییل آمریکا.
فتح المتعال نخستین بار در سال 1334ق. توسط چاپخانه دائرة المعارف نظامیه در حیدرآباد دکن منتشر شد. در دوره اخیر نیز دو بار دیگر، بار اول در 1417ق. / 1997م به اهتمام علی عبدالوهاب و عبدالمنعم فرج درویش و توسط انتشارات «دار القاضی عیاض» در قاهره و بار دوم در سال 2006 م. به اهتمام احمد فرید المزیدی توسط «دار الکتب العلمیه» در بیروت منتشر شده است. با این حال هیچ یک از چاپ‌های فوق را نمی‌توان تصحیح انتقادی این اثر به شمار آورد.
النفحات العنبریة فی نعل خیر البریة
همان‌طورکه اشاره شد، این کتاب اثر نخست ابوالعباس مقّری درباره نعال پیامبر(ص) است که آن را پیش از فتح المتعال و به صورت مختصر نگاشته است. همانند فتح المتعال در چهار باب تنظیم شده که فصل اول حاوی اقوال و روایاتی درباره نعال پیامبر(ص) ، فصل دوم در وصف صورت‌های مختلفِ موجود از صندل‌های منسوب به پیامبر(ص) ، فصل سوم حاوی اشعار و قصایدی در مدح صورت نعال پیامبر(ص) و فصل چهارم نیز درباره خواص و منافع این صندل‌ها است.
تعدادی از نسخه‌های خطی شناخته شده از آن بدین شرح است: نسخه شماره 1195/ ب در کتابخانه اسکندریه، کتابت محمود بالدر زاده بروسی در جزیره رودس در سال1037ق. ؛ نسخه شماره 3636 در کتابخانه ملی اسد در دمشق (انتقالی از دارالکتب ظاهریه)، کتابت مصطفی بن احمد بکتاش در 1096ق. ؛ نسخه 2/487 در کتابخانه ازمیر ملی ترکیه، مورخ 1141ق. ؛ نسخه شماره 1092 در کتابخانه ملی اسد در دمشق (انتقالی از دارالکتب ظاهریه)، کتابت عبد القادر بن عمر در دمشق در سال 1169ق. ؛ نسخه شماره 452 در کتابخانه اسعد افندی ترکیه؛ نسخه شماره 1/631 در کتابخانه گوتا در آلمان؛ نسخه شماره 3932 کتابخانه ازهریه قاهره، مورخ 1323ق.
در نسخه کتابخانه اسکندریه که تصویر آن را دوستمان آقای دکتر محمد حدید ـ از اساتید دانشگاه الأزهر ـ برای ما ارسال کردند، در انتهای نسخه متن کامل رساله ابوالیمن ابن عساکر نقل شده است. همچنین هفت تصویر صورت‌های نعال پیامبر(ص) در میان نسخه و یک تصویر نیز در انتهای نسخه به چشم می‌خورد. (تصویر 4)
 |
| تصویر 4: صورت اول و دوم صندل پیامبر (ص) در نسخه خطی النفحات العنبریة در کتابخانه اسکندریه (برگ 7 پ ـ 8 ر) |
نفحات العنبر فی وصف نعل ذی العُلی و المنبر
مؤلف آن ناشناخته است. یک نسخه خطی از این اثر در کتابخانه اسکندریه، ضمن مجموعه شماره «3899 / ج ، حدیث نبوی» (اوراق 129 ر ـ 135 پ) نگهداری می‌شود و تنها از باب چهارم به بعدِ آن موجود است. 14 با توجه به اینکه در فهرست کتابخانه اسکندریه منتخباتی از فتح المتعال مقّری دانسته شده و با توجه به نزدیکی عنوان اثر و عنوان باب چهارم آن، به نظر می‌رسد مؤلف در نگارش اثر خود، کتاب النفحات العنبریه مقری را در نظر داشته و از آن بهره گرفته است.
الآثار فی نعال النبی المختار (ص)
مؤلف ناشناخته است. یک نسخه خطی از آن در کتابخانه جلال‌الدین البرّی در مکه مکرمه وجود دارد. بر اساس این نسخه، در سال 1243هجری در قاهره تألیف شده و در چهار «اثر» ویک خاتمه تنظیم گردیده است. 15
الروض المأنوس فی مدح نعال اشرف رسل الملک القدوس
تألیف هاشم بن یوسف نحریری، معروف به «هاشم الشیخ» (م. بعد از 1254ق.). این اثر در واقع خلاصه فتح المتعال مقّری است و نسخه‌ای از آن به خط خود نحریری و مورخ 2 محرم1254، در کتابخانه دانشگاه امام محمدبن سعود در شهر ریاض، به شماره7266 نگهداری می‌شود و حاوی شش ترسیم گوناگون از نعال پیامبر(ص) به شنگرف است. 16(تصویر 5)
 |
| تصویر 5: دو صورت از نعال پیامبر (ص) در نسخه خطی الروض المأنوس در دانشگاه محمد بن سعود ریاض (برگ 6 پ ـ 7 ر) |
کتاب فی وصف نعل النبی (؟)
در میان مجموعه نسخه‌های خطی انتقالی از مدینه منوره به لیدن، رساله مختصری در وصف صندل‌های پیامبر(ص) از نویسنده‌ای ناشناس (به شماره ردیف 178) وجود دارد که در فهرست این مجموعه، به همین عنوان معرفی شده است. این نسخه در 23 صفحه و به خط مغربی است و گویا در قرن 13ق. کتابت شده و حاوی نقوش و تزیینات هنری و دو تصویر طلایی رنگ از نعلین پیامبر(ص) است. 17
رساله تمثال نعلین شریف
اثری است به فارسی تألیف مولانا شاه علی سجاد پهلواروی، که در فهرستواره نسخه‌های خطی خانقاه مجیبیه شهر پتنا در هند، به وجود نسخه‌ای از آن اشاره شده است، 18 اما نگارنده این مقال آگاهی‌های بیشتری درباره آن به دست نیاورده است.
الاحرار و العبید لثبوت استبراک نعل سید المقبول
نام مؤلف این اثر محمد عبدالمجید و موضوع آن استحباب تبرک جستن به صندل پیامبر(ص) است و در سال 1289ق. / 1872م. در 162 صفحه در مطبعه نظامی در کان‌پور به چاپ رسیده است. 19
بیان تمثال نعل النبی
اثر دیگری است به فارسی، تألیف وصی احمد، که در 1292ق. / 1875م. در 48 صفحه در مطبعه نور لاهور منتشر شده است. 20
نیل الشفا بنعل المصطفی
تألیف مولانا اشرف علی تهانوی ملقب به «حکیم الامة»، از علمای معاصر هند و استاد دانشگاه دیوبند.
القصیدة الوفائیة فی وصف النعل الشریفة النبویة
قصیده‌ای است در مدح صندل پیامبر(ص)، سروده احمد ابوالوفاء شرقاوی، که همراه با شرح قصیده از حسنین محمد مخلوف، توسط مکتبة مصطفی البابی الحلبی در سال 1963 در قاهره منتشر شده است.
پی نوشت
