اخلاق پیامبر (ص) همان قرآن بود

بحران‌ها و بن‌بست‌‌های فراروی انسان معاصر و یأس از دستاوردهای اندیشه بشری در تربیت و تعالی انسان، موجب شده است تا امروز، بیش از هر زمانی، دین و اخلاق دینی، مورد توجه قرار گیرد. دوران جدید را می‌توان، عصر بازگشت به دین و اخلاق‏ توصیف کرد؛ فیلسوفان، دانشمندان، سیاستمداران و حتی عموم مردم، امروزه مساله اخلاق را به مثابه واکنشی مناسب در برابر مشکلاتی می‌دانند که علم و دستاوردهای آن پدید آورده‏اند. در آغاز سال‌های سده بیست‏ویکم میلادی، در وضعی شگفت، شاهد چالشی فزاینده‏ میان علم و تطبیق آن با معیارهای اخلاقی هستیم. تعارض میان برخی ارزش‌های دینی و اخلاقی با واقعیت‌های جدید زندگی ـ مانند سقط جنین هنگامی که در پیوند با «کنترل جمعیت‏»، به مثابه یکی از ضرورت‌های توسعه در کشورهای فقیر پرجمعیت مطرح می‏گردد ـ واکنش‌های شدیدی را در پی داشته است؛ تا آنجا که از سوی اندیشمندان شاهد توصیه‌هایی در پیروی علم و دستاوردهای آن از ارزش‌های دینی و اخلاقی هستیم؛ درست عکس وضعی که در سده پیش در اروپا حاکم بود و گرایش‌‌های تاسیس اخلاق بر پایه علم، موجب شک و تردید در باب مشروعیت «مبانی اخلاق‏» می‌شد.

شکوفایی اخلاقی؛ مهم‌ترین هدف قرآن

در میان مکاتبی که از ابنتای حیات بشری بر اخلاق و ضرورت معیشت اخلاقی سخن می‌گویند، مکتب اخلاقی اسلام، تاکیدی ویژه بر مساله اخلاق و ارزش‌های اخلاقی دارد. آخرین و کامل‌ترین دین آسمانی، بیش از هر موضوعی اخلاق را مطمح نظر قرار داده است؛ تزکیه و شکوفایی اخلاقی را باید مهم‌ترین هدف قرآن دانست. به تعبیر قرآن: «همان‌طور که در میان شما فرستاده‏ای از خودتان روانه کردیم [که] آیات ما را بر شما می‏خواند و شما را پاک می‏گرداند و به شما کتاب و حکمت می‏آموزد و آنچه را نمی‏دانستید به شما یاد می‏دهد.» (بقره‌/‌151)

بسیاری از آموزه‌های قرآن ـ آخرین کتاب آسمانی، جامع‌ترین منبع و تنها متن تحریف نشده آسمانی ـ به بیان الزامات اخلاقی اختصاص یافته است. اساسا اخلاق و حیات اخلاقی جایگاهی والا در منابع اسلام و آموزه‌های اسلامی دارد. پیامبر گرامی اسلام(ص) هدف از بعثت خود را به کمال رساندن مکارم اخلاقی عنوان کرده‌اند. آن حضرت، بیش از هر چیز در قرآن به دلیل داشتن کرامت اخلاقی ستایش شده‌اند. (مراجعه کنید به آیات 4 سوره قلم و 159 سوره آل عمران) و آیات فراوانی از قرآن درباره فضایل و رذایل اخلاقی سخن گفته است؛ چنانچه گویی می‌توان قرآن را کتاب اخلاق نام نهاد.

اخلاق پیامبر (ص)

یکی از همسران پیامبر(ص) در توصیف اخلاق آن حضرت، می‌گوید: «کان خُلقُه القرآن؛ اخلاق پیامبر همان قرآن بود.» رسول اکرم خود درباره تربیت خویش می‌فرماید: «ادبنی ربی بمکارم الاخلاق.» بی‌تردید، این تأدیب الهی با آیات قرآن انجام گرفته است. امام محمد غزالی در محجة البیضاء در این رابطه می‌نویسد: خداوند دعای پیامبر خود را که از او تمنای اخلاق نیکو داشت، با نزول آیات اخلاقی اجابت کرد، «فأنزل علیه القرآن و أدّبه به فکان خلقه القرآن.» آیاتی که پیامبر(ص) را به فضایل اخلاقی فرامی‌خوانند، فراوانند. برخی از این آیات که در آنها خداوند پیامبر را به عدل، احسان، صبر و استقامت، گذشت، دوری از خشم، دوری از ظن و تجسس و غیبت و... خوانده است عبارتند از: «گذشت پیشه‌کن و به [کار] پسندیده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب.» (اعراف‌/‌199)، «در حقیقت‏خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‏دهد.» (نحل‌/‌90) «و صبر کن و صبر تو جز به [توفیق] خدا نیست.» (نحل‌/‌127)، « ای پسرک من... بر آسیبی که بر تو وارد آمده است، ‏شکیبا باش این [حاکی] از عزم [و اراده تو در] امور است.» (لقمان‌/‌17)، «و هر که صبر کند و درگذرد مسلما این [خویشتنداری حاکی] از اراده قوی [در] کارهاست» (شوری‌/‌43)، «...از آنان در گذر و چشمپوشی کن که خدا نیکوکاران را دوست می‏دارد.» (مائده‌/‌13)، «و باید عفو کنند و گذشت نمایند مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید و خدا آمرزنده مهربان است.» (نور‌/‌22) و... .

بر این اساس، پژوهش در اخلاق قرآنی ضروری می‌نماید و لازم است که اخلاق و مسائل و مفاهیم اخلاقی مطرح در قرآن از منظر بیرونی و به مثابه «فلسفه اخلاق قرآنی» مورد کاوش و مداقه قرار گیرد و مواردی همچون «اصول موضوعه در علم اخلاق قرآنی»، «ویژگی‌های مفاهیم اخلاقی قرآن»، «مفاهیم عام اخلاقی در قرآن»، «تفاوت نظام اخلاقی قرآن با دیگر نظامها» و «اساس ارزش اخلاقی در اسلام» بررسی شود. همچنین با توجه به این که رفتارهای اختیاری انسان، با توجه به ارتباط با خدا، خویشتن و دیگران به 3 عرصه متفاوت قابل تقسیم است، مطالعات قرآنی با انگیزه ارائه نظام اخلاقی قرآن، در 3 عرصه الهی، فردی و اجتماعی نیز ضروری است. توجه به خدا، امید به خدا، ایمان به خدا، خوف و خشوع نسبت به خدا، نماز، روزه، حج و... رفتارهایی هستند که در ارتباط با خدا معنا می‌شوند و منشأ عبادت و بندگی در برابر خداوند می‌شوند و می‌توان آنها را اجزا و عناصر اخلاق الهی نام نهاد.

دسته‌ای از رفتارهای آدمی در ارتباط با خود اوست؛ هر چند به گونه‌ای نیز با خدا و با دیگران مرتبط می‌شود، این رفتارها اخلاق فردی نام می‌گیرند. برخی دیگر از رفتارها در ارتباط با دیگران انجام می‌گیرد و می‌توان از آن رفتارها با عنوان اخلاق اجتماعی یاد کرد.

حجت‌الاسلام و المسلمین سید علی‌اکبر حسینی / عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی