مرز درمان و زیبایی در جراحی فک

به طوری که خیلی‌ها به بهانه جراحی زیبایی بینی، فک‌شان را نیز تغییر شکل می‌دهند و بسیاری نیز به‌دنبال رفع ناهنجاری‌های دندانی از مطب جراحان فک و صورت سر در می‌آورند و پس از ارتودنسی دندان‌ها، جراحی فک می‌کنند.

باوجود آن‌که جراحی فک و صورت در موارد زیادی با هدف اصلاح ناهنجاری‌های اسکلتی و فکی صورت می‌گیرد، اما نگاه جامعه امروز ما به این نوع عمل‌ها در بسیاری موارد، صرفا جنبه زیبایی به خود گرفته است؛ زیبایی‌ای که به تصور برخی افراد از دستکاری‌های غیرضروری در ناحیه چانه و گونه به دست می‌آید.

دکتر محمد بیات، متخصص جراحی فک و صورت، دانشیار دانشکده دندانپزشکی دانشگاه تهران و رئیس انجمن جراحان دهان، فک و صورت در گفت‌و‌گو با جام‌جم از چند و چون عمل‌های جراحی فک به‌عنوان پرمتقاضی‌ترین جراحی‌ها در حوزه فک و صورت و شکسته شدن مرزهای درمان و زیبایی در این حوزه می‌گوید.

وقتی صحبت از جراحی فک و صورت می‌شود، ابتدا ذهن ما معطوف به درمان ناهنجاری‌های فکی و بد فورمی و بدشکلی‌های صورت می‌شود، در حالی که امروزه بسیاری از این نوع جراحی صرفا جنبه زیبایی پیدا کرده است. چرا چنین اتفاقی افتاده است؟

جراحی فک و صورت رشته جوانی است؛ یعنی این رشته در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم متولد شده است. البته در اروپا ابتدا این رشته فقط در حوزه دندانپزشکی شکل گرفت و بعدها در آمریکا تحت عنوان رشته جراحی فک و صورت توسعه یافت که در ابتدا معطوف به رفع آسیب‌های استخوانی و اسکلتی در ناحیه صورت می‌شد و بتدریج توسعه پیدا کرد و ناهنجاری‌های مادرزادی مثل شکاف لب و کام یا ناهنجاری‌های بدو تولد یا اختلالاتی را که در سنین رشد بروز می‌کند، در برگرفت.

اصلاح ناهنجاری‌های فکی که به نظر می‌رسد در این گفت‌و‌گو بیشتر مورد بحث شماست، یکی از کارهایی است که جراح فک و صورت انجام می‌دهد. البته وقتی اسکلت صورت را دستکاری می‌کنیم هم ناهنجاری بیمار را رفع می‌کنیم و هم زیبایی ظاهری او را در حد قابل توجهی بهبود می‌بخشیم.

یعنی می‌گویید جنبه غالب در جراحی‌های فک، درمان و سپس زیبایی است؟

دقیقا همین‌طور است. در این رشته، جنبه درمان و زیبایی با هم عجین شده است، یعنی بسیار کم پیش می‌آید که شخصی صرفا با اهداف زیبایی، تن به یک جراحی سنگین بدهد.

البته این که در موارد معدودی جراحی‌های فک صرفا با هدف زیبایی و از طریق گذاشتن پروتز و ایمپلنت‌های صورت انجام می‌شود، نفی نمی‌کنم، اما انجام این دست جراحی‌ها در کشور ما افراطی نیست. مردم نیز نسبت به این‌که چهره‌شان را با جراحی فک عوض کنند، بسیار اضطراب دارند و به صرف زیبا شدن به آن تن نمی‌دهند.

اما آنچه امروز می‌بینیم این است که برای جراحی‌های زیبایی که پرطرفدارترین آنها جراحی زیبایی‌بینی است، مرزی وجود ندارد؛ یعنی بسیاری از متخصصان به دلیل پردرآمد بودن این نوع جراحی‌ها وارد حیطه آن می‌شوند تا جایی که چند سال پیش این مساله موجب بروز اختلافات زیادی میان جراحان فک و صورت و پلاستیک شد. دلایل بروز چنین تداخلاتی چیست و چه توجیهی برای آن وجود دارد؟

موضوعی را که به آن اشاره می‌کنید، زمانی خیلی داغ بود، اما خوشبختانه الان این بحث‌ها تا حد زیادی فروکش کرده و به اعتقاد من دیگر لزومی به مطرح کردن و دامن زدن دوباره آن وجود ندارد.

همان‌طور که در قوانین و مصوبات نظام پزشکی آمده هر پزشکی که آموزش لازم را برای کاری را دیده باشد مجاز است آن جراحی را انجام دهد. اکنون رشته‌های مختلف پزشکی را می‌بینیم که مرزهای مشترکی دارند، مثلا جراحی تیروئید را هم جراح عمومی و هم گوش و حلق و بینی انجام می‌دهد. جراحی شکاف کام و لب را نیز همکاران اطفال، گوش و حلق و بینی، پلاستیک و فک و صورت انجام می‌دهند. همچنین جراحی ستون فقرات را متخصصان ارتوپدی و جراحان اعصاب انجام می‌دهند. اینها اشکالی ندارد؛ یعنی رشته‌های مختلف می‌توانند هرکدام با نگاه خودشان این جراحی‌ها را انجام دهند. در مورد کارهای لیزر نیز وضع به همین‌گونه است، یعنی هم جراحان و هم متخصصان پوست کارهای لیزر انجام می‌دهد. در مورد رشته جراحی فک و صورت هم وضع به همین‌گونه است. این رشته جوان است و چند دهه‌ای است که از دیگر رشته‌ها جدا شده، ولی مرزهای مشترکی با دیگر رشته‌ها دارد.

بحث‌هایی که در گذشته وجود داشته از یک سو به برخی حساسیت‌ها ازجمله مسائل مربوط به اسم و رسم برخی متخصصان و از سوی دیگر، بحث‌های مالی مربوط می‌شده. البته بعضی از همکاران نیز در آن زمان بی‌سیاستی به خرج دادند و به اختلافات دامن زدند، اما الان وضع دیگر آن گونه نیست. البته من هم معتقدم که اهداف درمانی و سرمایه‌های کشور در حوزه‌های دولتی و منابع ملی نباید به سمت جراحی‌های زیبایی گسترش پیدا کند.

پس تکلیف مردم چیست؟ یعنی کسی که می‌خواهد جراحی بینی انجام دهد، باید به کدام متخصص مراجعه کند؟ پلاستیک، فک و صورت یا گوش و حلق و بینی؟

دستورالعمل‌ها مشخص است و این‌که ما مرزبندی کنیم درست نیست. مردم باید بدانند تفاوت جراحی زیبایی با فک و صورت چیست و هدف از جراحی‌ فک و صورت، صرفا زیبایی نیست و این جراحی‌ها را باید نزد جراح آموزش‌دیده انجام دهند. خوشبختانه امکان دسترسی به اطلاعات از طریق منابع اطلاعاتی مختلف برای مردم وجود دارد و می‌توانند جراح را با توجه به تخصص و مهارت‌هایش انتخاب کنند.

باز هم تاکید می‌کنم تقریبا همه جراحی‌‌هایی که برای رفع ناهنجاری‌های فکی انجام می‌شود، اثر درمانی دارد، اما چهره را نیز بسیار زیبا می‌کند و اثرات آن بر زیبایی چهره حتی موثرتر از جراحی زیبایی‌بینی است، ولی نباید این نوع جراحی‌ها را با جراحی زیبایی اشتباه گرفت.

اما نگفتید که به نظر شما کدام‌یک از متخصصان برای جراحی‌های زیبایی، اصلح‌ هستند؟ یا اصلا توجیهی برای ورود متخصصان فک و صورت به حوزه‌هایی چون جراحی بینی وجود دارد؟

در مواردی که صرفا مساله زیبایی در جراحی مطرح است، همه رشته‌ها می‌توانند به آن وارد شوند و به اعتقاد من مرزی برای آن نباید قائل شد. در مواردی که مشکل یا ناهنجاری فکی نیز در شخصی وجود دارد، ایده‌آل این است که اول ارتودنسی و سپس، جراحی فک انجام شود و بعد از آن جراحی بینی صورت بگیرد.

برای جراحی بینی به نظر می‌رسد اگر فرد متقاضی، عوارض گوش و حلق و بینی نیز داشته باشد به متخصص گوش و اگر صرفا مشکلات نسج نرم دارد، به جراح پلاستیک مراجعه کند. اما مشکلات زیبایی جزئی را در هر یک از رشته‌های گوش، پلاستیک و فک و صورت می‌توان رفع کرد.

اگر شخصی نزد شما بیاید و ببینید فقط بینی‌اش مشکل دارد، او را به همکاران پلاستیک یا گوش و حلق و بینی ارجاع می‌دهید یا خودتان عمل زیبایی بینی را برایش انجام می‌دهید؟

هر دو اتفاق ممکن رخ دهد. طبق مقررات نظام پزشکی، انتخاب جراح با بیمار است. این خود شخص متقاضی است که باید انتخاب کند. اگر بیمار بخواهد، جراح فک و صورت نیز می‌تواند عمل راینوپلاستی را برای وی انجام دهد.

شنیده‌ایم که برخی جراحان پراسم و رسم، هزینه‌های بالای ده میلیون برای جراحی فکی که زیر پنج میلیون هم انجام می‌شود، طلب می‌کنند. چرا دستمزد جراحان، بسیار با هم متفاوت است؟

شاید تا چند ماه گذشته که طرح تحول سلامت انجام نشده بود در موارد معدودی می‌شد رقم‌های بالاتری را نسبت به هزینه‌های معمول در حوزه جراحی فک و صورت طلب کرد، اما این بحث‌ها با اجرایی شدن طرح تحول سلامت دیگر منتفی است. رقم‌های بالایی هم که از آن نام بردید در محدوده تعیین شده در طرح تحول سلامت، برای جراحی فک جایی ندارد.

البته هیچ حرفه و رشته‌ای را نمی‌شود، یافت که در آن تخلفی رخ ندهد، ولی با اجرای طرح فوق، احتمال بروز تخلفات بسیار کم شده است. اکنون پولی بیش از تعرفه از بیمار برای جراحی گرفته نمی‌شود.

اتفاقا ما در این رشته بیشترین آسیب را دیده‌ایم و شاهد کمترین افزایش هزینه‌ها در طرح تحول سلامت بوده‌ایم تا جایی که برخی همکاران ما دیگر عمل جراحی فک انجام نمی‌دهند.

یعنی در این مدت موارد تخلف در حوزه فک و صورت دیده نشده است؟

خوشبختانه چنین مواردی، بسیار محدود بوده است.

آیا بیمه‌ها هزینه‌های جراحی فک و صورت را در صورتی که جنبه درمانی داشته باشد، پوشش می‌دهند؟

خوشبختانه بیمه‌ها نه‌تنها هزینه‌های جراحی فک و صورت را که جنبه درمانی دارد پوشش می‌دهند بلکه برخلاف گذشته که اعمال زیبایی را در این حوزه نمی‌پذیرفتند، اما در طرح تحول سلامت این محدودیت نیز برداشته شده است.

چرا به بسیاری از افرادی که برای راینوبلاستی مراجعه می‌کنند از سوی جراح پیشنهاد می‌شود که فکشان را نیز جراحی کنند؟ این پیشنهادها صرفا جنبه مالی برای پزشک یا ضرورت درمانی برای شخص دارد؟

در حوزه جراحی‌های اسکلتی فک و صورت نمی‌توان چنین ادعایی کرد. یعنی رفع مشکلات و ناهنجاری‌های فکی، جنبه درمانی دارد و ارائه چنین پیشنهادی به شخص کاملا درست و حرفه‌ای است. الان بسیاری از همکاران گوش و پلاستیک نیز بر این اعتقادند که بهتر است جراحی زیبایی پس از جراحی فک صورت بگیرد. یعنی در موارد بسیار کمی اتفاق می‌افتد که جراحی فک، فقط به دلیل زیبایی باشد.

پس چرا شنیده می‌شود که تقاضا برای جراحی‌های زیبایی چانه و گونه بسیار زیاد است و حتی خود متخصصان هم در مواردی بیمارانشان را به انجام این‌گونه جراحی‌ها تشویق می‌کنند؟

متاسفانه در مورد وضع جراحی‌های زیبایی در کشور ما همیشه یک قضاوت منفی وجود دارد. به این معنی که این جراحی‌ها امری قبیح و غیرضروری دانسته می‌شود.

من بر این مساله تاکید می‌کنم که اعمال زیبایی در صورت تشخیص درست و انجام عمل جراحی صحیح در بسیاری موارد مفید بوده و به کیفیت زندگی بیمار کمک می‌کند.

اگر شخصی صرفا برای کار زیبایی مثلا گذاشتن پروتز‌های گونه یا چانه به شما مراجعه کند، وی را از انجام این عمل منع می‌کنید؟

بله، به طور متعدد این اتفاق برای من و دیگر همکاران می‌افتد. بازهم تاکید می‌کنم که اصولا ماهیت جراحی‌های فک و صورت، عملکردی و زیبایی است. بدون شک در مراجعه بیمار به جراح فک توصیه به جراحی می‌شود، اما در جراحی‌هایی که به صورت خالص مقاصد زیبایی دارند، مانند پروتز چانه و گونه، مزایا و معایب آن به بیمار توضیح داده می‌شود و در صورت نیاز و خواست بیمار به انجام آن اقدام می‌شود.

برای برطرف کردن ناهنجاری‌های کوچک مربوط به فک‌ها، نمی‌توان به جای جراحی از روش‌هایی مثل ارتودنسی استفاده کرد؟

در بخش جراحی‌های فک، ارتودنسی و جراحی فک، مکمل هم هستند. معمولا ناهنجاری دندانی و فکی در کنار هم وجود دارد، ولی برای رسیدن به نتیجه مطلوب باید هر دو اقدام یعنی ابتدا ارتودنسی سپس جراحی فک انجام شود، اما در اختلالات ناحیه گونه و چانه معمولا نیاز به هر دو اقدام نیست.

از عوارض و خطرات احتمالی ناشی از جراحی‌های فک و صورت برایمان بگویید.

این‌که جراحی‌های فک و صورت خطرناک و پرریسک است، یک باور غلط است. اتفاقا برخلاف این تصور این نوع جراحی‌ها نه‌تنها کم‌خطر بلکه بسیار موفقیت‌آمیز است. این نوع جراحی‌ها خطر خاصی به همراه ندارد، ولی اگر عارضه‌ای هم طی آن پیش بیاید، معمولا به وسیله جراح ماهر قابل کنترل است. فقط بیمار پس از جراحی باید به رعایت تمرینات، نکات تغذیه‌ای و بهداشتی و نوع فعالیت توجه و دقت داشته باشد.

بسته بودن فک بالا و پایین بیمار برای مدت دو تا سه ماه با عوارض و مشکلات دندانی در وی همراه نخواهد بود؟

این هم باور اشتباه دیگری است که ریشه در روند نقاهت پس از جراحی فک در گذشته دارد. اکنون نه‌تنها جراحی فک روزانه شده و نیاز به بستری در بیمارستان ندارد، بلکه با بهره‌گیری از پلاک‌های دندانی جدید دیگر نیاز نیست فک بیمار پس از جراحی فک، بیش از دو هفته بسته باشد. درواقع، بیمار فقط در حدود یک ماه با عوارض پس از جراحی درگیر است. یعنی باید غذای نرم بخورد و تمریناتی که جراح می‌د‌هد انجام دهد.

نوع فعالیت و تحرک بیمار پس از جراحی باید محدود شود؟

بیماران پس از جراحی فک می‌توانند فعالیت عادی داشته باشند. فقط ورزش‌های رزمی، شنای حرفه‌ای و بسکتبال نباید تا شش ماه انجام شود یا با گارد انجام شود. فعالیت‌های معمول شخص نیز تا هشت هفته پس از جراحی باید با احتیاط و پس از آن به طور معمول انجام شود.

البته در اعمال جراحی دیگر فک و صورت توصیه‌های جدی‌تری باید مورد توجه قرار بگیرد. یعنی جراحی شکستگی، تومور و بازسازی فک، مراقبت‌های خاص خود را می‌طلبد.

بهترین سن انجام جراحی فک چه زمانی است؟

معمولا بهترین سن جراحی پس از بلوغ است؛ به‌طور دقیق برای پسرها حدود هجده سالگی و برای دخترها، دوسال پس از مشاهده اولین علائم بلوغ. البته بهتر است جراحی فک تا بیست و پنج سالگی انجام شود. زیرا ارتودنسی که از ضرورت‌های پیش از جراحی فک محسوب می‌شود در سنین بالاتر، سخت می‌شود.

آیا میزان موفقیت این جراحی‌ها در زنان و مردان متفاوت است؟

خیر در هر دو جنس، یکسان است. فقط در خانم‌ها انطباق با چهره جدید از نظر زمانی سریع‌تر صورت می‌گیرد.

ایمپلنت هم در حوزه جراحان فک و صورت انجام می‌شود؟

ایمپلنت هم از آن دست درمان‌هایی است که جراح فک، لثه و دندانپزشک عمومی می‌توانند انجام دهند. جراحی‌های سنگین فک را فقط باید جراحان فک انجام دهند. با این حال همان‌طور که گفتم من معتقد به مرز‌بندی میان رشته‌های اختلاطی نیستم. این درست است که یکسری کارها را فقط باید جراح فک و صورت انجام بدهد، اما در موارد دیگر، انتخاب جراح صرفا به تصمیم بیمار بازمی‌گردد.

کدام دسته از جراحی‌های فک ضروری است؟

اصولا انجام ندادن بسیاری از جراحی‌ها، جان بیمار را به خطر نمی‌اندازد. یعنی انجام دادن یا ندادن آنها به انتخاب بیمار بستگی دارد. جراحی‌هایی مثل دیسک کمر یا آب مروارید و نیز جراحی‌های فک از این دست جراحی‌ها محسوب می‌شود که انجام آنها فقط عوارض و آثار غیرکشنده ناشی از بیماری را در شخص از بین می‌برد.

حتی نسل پیش از ما هرگز ناهنجاری‌های فکی‌شان را جراحی نکرده‌اند و با عوارض ناشی از آن ازجمله کاهش کیفیت صحبت کردن، غذا خوردن و اثرات آن بر زیبایی ظاهری‌شان کنار آمده‌اند. از نظر من به‌عنوان یک جراح فک و صورت، جراحی ناهنجاری‌های اسکلتی و فکی که ضرورت نداشته باشد وجود ندارد، اما این مساله به آن معنا نیست که جراحی ناهنجاری‌های فکی ضروری است.

جراحی، درمان موثر ناهنجاری‌های اسکلتی فک و صورت

رشته جراحی دهان فک و صورت، یکی از رشته‌های تخصصی دندانپزشکی است که به مدت پنج سال پس از دکتری دندانپزشکی ادامه پیدا می‌کند.

بر اساس تعریف داخلی و بین‌المللی، تشخیص و درمان صدمات، بازسازی و زیبایی نسوخ نرم و سخت ناحیه فک و صورت مخصوص این رشته است.

حوزه فعالیت این رشته شامل مواردی چون شکستگی‌های ناحیه دهان فک و صورت، تومور‌ها و ضایعات پاتولوژیک خوش‌خیم و بد‌خیم، بازسازی نقایص، جراحی‌های ناهنجاری‌های رشدی تکاملی، ناهنجاری‌های مادرزادی مثل شکاف لب و کام، ایمپلنت‌های دندانی، جراحی‌های زیبایی، جراحی‌های دندانی مانند دندان عقل و انواع دیگر جراحی مرتبط می‌شود.

جراحی‌های ناحیه فک و صورت (فک بالا و پایین، چانه و گونه) جزو جراحی‌هایی بسیار موفقیت‌آمیز تلقی می‌شود که نتایج حاصل از آن نه‌تنها بیمار را از عوارض ناشی از ناهنجاری‌های ناحیه فک و صورت رهایی می‌بخشد، بلکه اثرات آن بر زیبایی شخص نیز کاملا مشهود است.

اگر این نوع جراحی با روش‌های درست و به‌وسیله جراح فک و صورت انجام شود، احتمال آسیب دندانی خیلی کم است، ولی در مواردی که جراحی به وسیله افراد غیرمتخصص انجام شود، بروز عوارض دندانی، غیرمحتمل نیست و ممکن است عوارضی مانند آسیب دیدن ریشه دندان‌ها، واردشدن فشار زیاد به مفصل فک، بروز مشکلاتی در مفصل گیجگاهی و نرسیدن دندان‌ها به هم پیش بیاید. انجام ارتودنسی طی شش ماه تا یک‌سال قبل از جراحی‌های فک با هدف ردیف‌کردن دندان‌ها جزو ضرورت‌های جراحی‌های فک محسوب می‌شود.

البته جراحی‌هایی که برای رفع ناهنجاری‌هایی فک و صورت انجام می‌شود، همیشه به قصد زیبایی نیست. گاهی اختلال در اسکلت ناحیه فک و صورت یعنی فک بالا و پایین، چانه و گونه ممکن است به دلایل مادرزادی از بدو تولد یا تحت تاثیر عوامل ژنتیکی طی دوران رشد دیده می‌شود. در موارد دیگر نیز عواملی چون تنفس از دهان، مکیدن انگشت، طولانی شدن استفاده از شیشه شیر یا پستانک نیز به بروز ناهنجاری‌های اسکلتی در ناحیه فک و صورت منجر می‌شود.

ناهنجاری‌های ایجادشده به صورت عقب بودن فک بالا، جلوبودن فک پایین، تنگ بودن فک بالا، نرسیدن دندان‌های جلو یا عقب به هم، انحراف فک بالا و پایین به یک طرف و محدودیت بازشدن دهان بروز می‌کند. در موارد مادرزادی نیز تشکیل نشدن بخشی از بافت ناحیه فک و صورت یا رشد اضافی به بروز ناهنجاری منجر می‌شود. در چنین مواردی درمان ناهنجاری‌ها از طریق ارتودنسی و سپس جراحی فک به طور کامل قابل رفع خواهد بود.

پونه شیرازی ‌/‌ گروه جامعه