شعارهایی پُر از شعـور

در اینجا نگاهی داریم به شعارهای انقلاب اسلامی که گاهی بر زبان مردم جاری می‌شد، گاهی روی دیوارها نقش می‌بست و گاهی مزین‌کننده اعلامیه‌ها و بیانیه‌های گروه‌های مخالف رژیم پهلوی بود. در این گزارش از کتاب فرهنگ شعارهای انقلاب اسلامی، تدوین شده توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی استفاده شده است.

شعار همان‌طور که از نامش مشخص است از ماده شعر برآمده است. پس درون آن باید احساسات و تخیلی به صورت آهنگین درآمده باشد. البته در کنار شعارها، برخی عبارات هم هست که معمولا در دیوار نوشت مورد استفاده است و آهنگین و شعرگونه نیست، اما آنها را هم می‌توان نوعی شعار دانست. وقتی به این شکل از شعار سخن می‌گوییم باید یادمان باشد که اگرچه ممکن است تولید شعارها کار افراد خاص و نخبه باشد، اما استفاده از آنها توسط مردم عامی و در جریان تظاهرات مورد استفاده قرار می‌گیرد. به این ترتیب در تعریفی ساده می‌توان گفت شعارهای انقلابی، عبارات آهنگینی است که حاوی احساسات مردمی در مبارزه است.

کارکرد‌های شعار

بعد از بیان تعریف شعار بد نیست به کارکرد آن در وضع انقلابی هم بپردازیم. به نظر می‌رسد شعار بیش از هر چیز دو کارکرد اعلامی و هماهنگی دارد. به این ترتیب که جمعیت حاضر در راهپیمایی‌ها یا افراد نویسنده سعی دارند با گفتن یا نوشتن شعار، پیامی را به دیگر مردم، رسانه‌ها و نیز حکومت منتقل کنند و از آن طرف، اعلام جمعی این خواسته‌ها باعث می‌شود جمعیت حاضر در یک تظاهرات یا راهپیمایی به صورت کاملا منسجم و هماهنگ به نظر برسد. از نظر موضوعی هم برخی شعارها، جنبه اصلاحی نظام حاکم را پی می‌گیرند، برخی به سلب آن اندیشه یا تفکر نظر دارند (مثل شعارهایی که با مرگ بر... آغاز می‌شود)، برخی به ایجاب و ایجاد یک حکومت جدید امید داشتند و برخی با فرض تشکیل چنین حکومتی به آرمان‌ها و اهداف آن حکومت می‌پردازند. به این ترتیب دو کارکرد شکلی شعار اعلام و هماهنگ‌کنندگی و چهار کارکرد محتوایی آن اصلاح، نفی، ایجاد و آرمان‌خواهی است.

زبان شعار؛ در میانه سادگی و غنا

زبان شعارها به تبع ماهیت مردمی آنها، عامیانه و شکسته است. مثال این موضوع در شعارهای انقلاب اسلامی «آب قم شوره؛ شاه مگه زوره؟» دیده می‌شود. مثال دیگر برای وقتی است که امام خمینی(ره) قصد بازگشت به میهن را داشتند و مردم می‌گفتند: «اگر آقا دیر بیاد؛ مسلسل‌ها بیرون میاد» البته ممکن است ادبیات برخی شعارها هم بسیار رسمی باشد. مثلا این شعار که می‌گوید: «آخر ای سرباز، چشم خود واکن! تا به کی غفلت، فکر خود واکن، خاک ایران، لاله‌گون چون کربلا کردی، مشهد از خون عزیزان چون مِنا کردی» هر چه هست باید این نکته را در نظر داشت که این شعارها باید به گونه‌ای سلیس و روان می‌بود که توسط جمعیت حفظ و تکرار می‌شد و البته از ارزش محتوایی آن هم کاسته نمی‌شد.

درونمایه شعارها؛ مذهب

در شعارهای انقلاب اسلامی چند درونمایه همیشگی دیده می‌شود؛ یکی از مهم‌ترین درونمایه‌ها، مذهب است که به اشکال مختلفی و از طریق آرایه تلمیح در شعارها رخنه کرده است. توضیح این‌که تلمیح یکی از آرایه‌های ادبی است و در آن شاعر تلاش می‌کند به واقعه تاریخی یا موضوعی فراتر از شعر اشاره کند. مثلا وقتی شعار داده می‌شود «نصر من الله و فتح قریب‌/‌ مرگ بر این سلطنت پرفریب» مصراع اول اشاره به آیه قرآن دارد. یا شعار دیگری که می‌گوید: «تا خون مظلومان به جوش است‌/‌ آوای عاشورا به گوش است» ناگفته پیداست که واقعه عاشورا به دلیل ماهیت مبارزه آن با ظلم و نیز به دلیل این‌که در آن عدم تعادل بین نیروی ظاهری و نظامی دو لشکر حق و باطل موج می‌زد، یکی از معانی الهامی شعارنویسان و شعارگویان بوده است.

واکنش به اتفاقات روز

درونمایه دیگر اعلام موضع نسبت به اتفاقات روز است. مثلا وقتی گفته می‌شد: «توپ، تانک، فشفشه‌ /‌ این شاه باید کشته شه» اشاره‌ای به وضع نظامی حاکم در خیابان‌ها شده است و این‌که رژیم تلاش می‌کند با نظامی کردن فضا، قیام را سرکوب کند. شعار «ارباب بختیار جیمی کارتره‌/‌ امیر تیمسارها ژنرال هایزره» هم قصد دارد با اشاره به ماموریت آخرین نخست وزیر رژیم شاه برای سر و سامان دادن به اوضاع و نیز ماموریت ژنرال هایزر آمریکایی در روزهای منتهی به انقلاب اسلامی، بار وابستگی رژیم پهلوی را به قدرت‌های بزرگ نشان دهد.

بنیان‌های انقلاب

در برخی دیگر از شعارها، تلاش شده بنیان‌های اصلی قیام انقلاب اسلامی بیان شود. شعارهایی که به وحدت اشاره دارد مثل «ارتش برادر ماست ‌/‌ امید اول ماست»؛ شعارهایی که به رهبری امام خمینی(ره) اشاره می‌کند مثل «خمینی/‌ خمینی‌/‌ خدا نگهدار تو‌/ ‌بمیرد‌/ ‌بمیرد‌/‌ دشمن خونخوار تو» و شعارهایی که می‌گوید خواهان حکومتی دیگر به جای این حکومت است مثل «خلق به پا می‌کند جمهوری اسلامی‌/‌خلق به پا می‌کند حکومت مردمی» شعارهایی در ستایش آزادی و استقلال را هم باید در این عرصه گنجاند.

سیاست خارجی و همدردی با مستضعفان

برخی دیگر از شعارها، در محتوای خود ناظر به سیاست خارجی رژیم یا حتی قیام‌های مردم دیگر نقاط جهان است. در این میان فلسطین و به تبع آن مبارزه با دولت غاصب صهیونیستی جایگاه خاصی دارد و از این رو منشا شعار مشهور «فلسطین پیروز است‌/ ‌اسرائیل نابود است» در قبل از انقلاب اسلامی بوده است. با این حال شعارهایی در حمایت از خلق مظلوم در نقاطی چون اریتره، فیلیپین و ویتنام هم در میان شعارهای انقلاب اسلامی دیده می‌شود. شعاری چون «نفت را کی برد؟‌/ ‌آمریکا‌/ ‌گاز را کی برد؟‌/ ‌شوروی‌/‌ پولش را کی خورد؟ پهلوی» هم ناظر به وابستگی این رژیم به قدرت‌های بزرگ است که یکی از نکات انتقادی مردم نسبت به حکومت سابق بوده است.

در نهایت شعارهایی هم بوده که در آنها، مردم به طنز و شوخی روی می‌آوردند تا از این طریق، تنوعی هم در فضا ایجاد کرده باشند و البته زبان گزنده طنز را علیه دولت شاه به کار گیرند. مثل «استکان طلایی‌/‌ فرح رفته گدایی» که نوعی تحقیر ملکه ایران احتمالا بعد از فرار شاه از کشور بوده است.