ماهواره و‌ شبکه‌های اجتماعی زیر‌ ذره‌بین‌ «جهت»

اگر بخواهیم کانون بسیاری از جرایم‌را که امروزه در جامعه ایران رخ می‌دهد ‌ مورد بررسی قرار بدهیم، متوجه تاثیر شبکه‌های فارسی زبان ماهواره‌ای خواهیم شد و حتی ریشه بسیاری از معضلات اجتماعی را در این شبکه‌ها پیدا خواهیم کرد.

تاثیر شبکه‌های ماهواره‌ای بر نحوه نگرش جوانان به زندگی و تغییر در الگوهای آنها زیاد است. به گونه‌ای که نفوذ فرهنگ غرب آرام آرام وارد تمام اندام‌های درخت کهنسال فرهنگ ایران می‌شود و خود را به‌عنوان بخشی از فرهنگ جامعه به جوانان عرضه می‌کند.

در چنین شرایطی، مدیران فرهنگی جامعه باید حرکت خلاقانه و آگاهانه‌ای را برای کاهش اثرات منفی برنامه‌های شبکه‌های ماهواره آغاز کنند و در این باره تلویزیون به عنوان یک رسانه فراگیر نقش مهمی دارد.

از نظر کارشناسان، در عصر سلطه ارتباطات، ما نمی‌توانیم جلوی رسیدن امواج ماهواره و رسوخ آموزه‌ها و ناهنجارهای غیرخودی را به درون کانون خانواده‌ها سد کنیم، اما می‌توانیم با تقویت برنامه‌های تلویزیون و تولید برنامه‌های جذاب، مردم را از گرایش به سمت تماشای برنامه‌های ماهواره‌ای بازداریم.

با این هدف گروه اجتماعی شبکه یک با علم این‌که تاثیرات برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای بر وقوع جرایم اجتماعی کم نیست و حتی گسترش شبکه‌های مجازی اجتماعی ازجمله فیسبوک، تانگو، وایبر و... منجر به ناهنجاری‌هایی در میان نوجوانان، جوانان، زنان و مردان شده است، تولید و پخش برنامه «جهت» را آغاز کرده است که شب‌های جمعه ساعت 20 و 30 دقیقه از شبکه یک پخش می‌شود.

در این برنامه با مجرمانی که در زندان و در کانون اصلاح تربیت به سر می‌برند، صحبت می‌شود و آنها درباره نحوه ارتکاب جرم‌شان و این‌که تا چه میزان تحت تاثیر تماشای شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان بوده‌اند، توضیح می‌دهند. در فواصل این برنامه هم کارشناسان حوزه‌هایی مانند روان‌شناسی، جرم‌شناسی، جامعه‌شناسی‌و... از دیدگاه خود‌ جرم رخ داده را تحلیل می‌کنند. ویژگی برنامه جهت این است که با استودیوگریزی فضای خاصی در برنامه ایجاد کرده و توضیحات کارشناسان در فواصل برنامه مفید و موجز است و همین مساله بینندگان را پای این برنامه نگه می‌دارد.

ساده‌سازی ارتکاب جرم

سیدحسین سبطی، نویسندگی و تهیه‌کنندگی برنامه جهت را به عهده دارد. او درباره ایده این برنامه که موضوع تاثیر شبکه‌های ماهواره‌ای بر وقوع جرایم را بررسی می‌کند، به جام‌جم می‌گوید: ایده این برنامه از سوی آقای فرجی، مدیر شبکه یک مطرح شد و با حمایت و هدایت ایشان کار در گروه اجتماعی این شبکه شکل گرفت.

ما پس از تحلیل محتوای تعدادی از شبکه‌های فارسی زبان ماهواره‌ای با رویکرد سریال‌هایی که پخش می‌شود و تحقیقات میدانی که در زمینه جرایم انجام دادیم، رابطه بین دو متغیر را بررسی کردیم که این متغیرها شامل سریال‌های فارسی زبان شبکه‌های ماهواره‌ای و وقوع جرم است.

وی ادامه می‌دهد: در مسیر انجام تحقیقات به این نتیجه رسیدیم که بسیاری از شبکه‌های فارسی زبان ماهواره‌ای در ساده‌سازی مسیر ارتکاب جرم موثر هستند و در این‌باره مصاحبه‌هایی با تعدادی از مجرمان انجام دادیم که در حوزه‌های مختلف ازجمله خیانت همسران به یکدیگر، سرقت و روابط نامشروع مرتکب جرم شده‌اند. آنها در بیان جرایمشان اشاره می‌کردند که از شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان تاثیر گرفته‌اند، ‌حتی استمرار تماشای این برنامه‌ها قبح ارتکاب جرم را برایشان از بین برده است.

این تهیه‌کننده اشاره می‌کند: تعداد پرونده‌هایی که با این محوریت وجود دارد، کم نیست؛ اما ما سعی کردیم غربالگری کنیم و این مساله را مورد بررسی قرار بدهیم که چگونه استمرار تماشای سریال‌های شبکه‌های ماهواره‌ای قبح جرم را برایشان کم کرده و برای آنها الگو شده است. جالب این که برخی مجرمان می‌گفتند در این سریال‌ها بیشتر بر این مساله تاکید می‌شود که متاهل بودن به معنای تعهد نیست و آنها می‌توانند از این قید آزاد شوند. دیدن چنین سریال‌هایی این باور را در آنها رشد داد که می‌توانند در عین تاهل، آزادی‌هایی هم داشته باشند. به همین دلیل به همسرشان خیانت کردند.

بدون تردید وقتی قتلی رخ می‌دهد، فقط یک عامل در آن نقش ندارد و عوامل زیادی در ارتکاب آن موثر است. در یکی از قسمت‌های این برنامه با دختری مصاحبه شد که از طریق فیسبوک با پسری دوست شده و بعد با همدستی او پدرش را به قتل رسانده بود. این دختر در صحبت‌هایش بر این مساله اشاره کرد که تماشای سریال‌های ماهواره‌ای در رخ دادن این قتل بی‌تاثیر نبوده، چراکه او می‌خواست نشان بدهد‌ توانایی انجام‌ قتل را دارد.

ویژگی برنامه ‌جهت‌ این است که فقط یک عامل را مورد بررسی قرار نمی‌دهد و کارشناسان در حوزه‌های مختلف موضوع را بررسی می‌کنند.سبطی در این‌باره می‌افزاید: در وقوع جرم عوامل مختلف دخیل است که شامل اجتماعی، شخصیتی، فرهنگی، اقتصادی و رسانه‌ای است و ما در این برنامه سعی می‌کنیم به مسائل رسانه‌ای ارتکاب جرم بپردازیم، اما به عوامل دیگر هم توجه می‌کنیم.

این تهیه‌کننده درباره انتخاب کارشناسان برنامه می‌گوید: تمام‌ کارشناسان برنامه از لحاظ علمی در سطح بالایی بوده و عضو هیات علمی دانشگاه هستند. ضمن این‌که آنها تجربه‌های عینی هم متناسب با موضوع هر برنامه دارند تا روشن‌تر به تحلیل مسائل بپردازند، ولی ما قضاوت را به عهده مردم می‌گذاریم و خطی برای قضاوت به آنها نمی‌دهیم. به همین دلیل کارشناسان برنامه هم تجربیات خودشان را در برنامه بیان می‌کنند تا تاثیر بیشتری بر مخاطبان داشته باشد.

زمان پخش چنین برنامه‌هایی اهمیت زیادی دارد تا بینندگان پای تماشای آن بنشینند. برنامه جهت هم در یک زمان مناسب پخش می‌شود که به گفته تهیه‌کننده اگر حمایت‌های مدیر شبکه یک نبود این امکان برایشان میسر نمی‌شد.

سبطی درباره ضرورت پرداخت به چنین مسائلی در رسانه می‌گوید: به نظرم ما باید بتوانیم واقعیات اجتماعی را در رسانه مطرح کنیم، چون این پیام‌ها در جامعه رفتارساز می‌شود و می‌تواند مانع خطاها و اشتباهات ناآگاهانه شود.

درواقع رسانه می‌تواند با تنویر افکار عمومی، مخاطبان را هوشیار کند که در خواب غفلت نباشند. به همین دلیل با مهندسی پیام و تیزبینی سعی کردیم به گونه‌ای به جرایم بپردازیم که مانع اشاعه آن شویم.این برنامه برخلاف دیگر برنامه‌هایی که با این محوریت تولید می‌شود، مجری ندارد و مجرم درباره جرمش صحبت می‌کند و بعد نظرات کارشناسان پخش می‌شود.

سبطی درباره حذف مجری که باعث ایجاد ریتم مناسب در برنامه شده است، می‌گوید: وقتی قرار است یک برنامه تخصصی پخش شود، بنابراین باید ساختار تخصصی هم داشته باشیم تا اثربخشی موضوع بررسی شده هم افزایش یابد.

بنابراین ما هم در راستای این نگاه مجری را حذف کردیم و با صحبت‌های متخصصان، برنامه را جلو می‌بریم و هرکدام از آنها از دیدگاه خود‌ جرم را تحلیل می‌کند و درباره تاثیر رسانه روی وقوع جرم توضیح می‌دهد.

این تهیه‌کننده با اشاره به دیگر موضوعات این برنامه می‌گوید: در قسمت‌های آینده به موضوع تاثیر شبکه‌های مجازی همچون فیسبوک، وایبر، تانگو و... و تاثیرات آنها بر طلاق‌های عاطفی و واقعی می‌پردازیم، چراکه پرونده‌های زیادی هم در این‌باره وجود دارد که به وقوع جرایم مختلف منجر می‌شود.

بمب هسته‌ای فرهنگی

سلمان کونانی، یکی از کارشناسان برنامه جهت است. او فارغ‌التحصیل رشته جرم‌شناسی فضای مجازی از دانشگاه تورنتوی کاناداست ضمن این‌که استادیار دانشگاه‌ اصفهان و علوم تحقیقات است. او درباره تولید برنامه جهت با محوریت تاثیر شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان بر وقوع جرایم به جام‌جم می‌گوید: به مخاطره افتادن امنیت فردی و اجتماعی هزینه‌های بالایی برای جامعه اسلامی ما در بر خواهد داشت که نظارت خانواده‌ها و مراجع قانونی در کنترل آن نقش بسزایی را می‌تواند ایفا کند و رسانه ملی با آسیب‌شناسی این موضوعات می‌تواند به خانواده‌ها تلنگر بزند که از خواب غفلت بیدار شوند.

وی در ادامه می‌افزاید: آسیب‌شناسی معضلات اجتماعی نشان می‌دهد‌ رسانه‌های نوین بر امنیت فردی، اجتماعی و خانواده تاثیرات زیادی دارد و ما به‌عنوان یک کارشناس باید سعی کنیم با تحلیل‌های درست و بجا مردم را نسبت به وقوع معضلات اجتماعی آگاه کنیم.

برنامه جهت این ویژگی را دارد که من به‌عنوان کارشناس، بحران‌های اجتماعی را با زبان مردمی توضیح می‌دهم و راهکارهای برطرف شدن این آسیب‌ها را هم به صورت مدیریت شده در برنامه ارائه می‌دهم. خوشبختانه عوامل سازنده برنامه جهت از ابتدا به دنبال این بودند که کانون آسیب‌های اجتماعی را پیدا کنند و با تدبیر، موضوعات را بررسی کنند. همه این عوامل من را برای پذیرفتن کارشناسی این برنامه ترغیب کرد.

کونانی درباره تاثیرات شبکه‌های مجازی بویژه فیسبوک، وایبر و... در وقوع جرایم می‌گوید: قاطعانه مدعی هستم که باوجود این‌که انسان‌ها موجودات اجتماعی هستند و رسانه‌ها باید در متن زندگی انسان جای داشته باشند و نمی‌توان آنها را حذف کرد، اما باید بگویم‌ رسانه‌ها مثل بمب هسته‌ای فرهنگی هستند و مثل بمب‌هایی که در عالم واقعی خطرناک هستند این بمب‌های رسانه‌ای هم می‌توانند فرهنگ و ساختار یک جامعه را نابود کنند.

وی عنوان می‌کند: درواقع رسانه‌های مجازی که روی تلفن‌های همراه برای ارتباطات طراحی شده، می‌تواند به بحران‌های بزرگ اجتماعی منجر شود. چون این ابزارهای قوی اما خاموش، نامحسوس و بنیان‌افکن هستند. متاسفانه این رسانه‌های مجازی به پدیده‌های تهاجم فرهنگی، شست‌وشوهای مغزی، ایجاد شخصیت‌های تلقینی و... منجر می‌شود.این کارشناس جرم‌شناس ادامه می‌دهد: حتی برخی گروهک‌های تروریستی برنامه‌های فرهنگی شبکه‌های ماهواره‌ای را حمایت می‌کنند تا افکار و رویکردهای خودشان را از این طریق به مخاطبان منتقل کنند. بنابراین نگاه ما به رسانه‌های مجازی نباید ساده‌لوحانه باشد و از واقعیات غافل بمانیم. از طرف دیگر هم نباید عینک بدبینی به چشم زد. در شبکه‌های ماهواره‌ای به جرایم به گونه‌ای پرداخت می‌شود که مخاطب با دیدن چنین پدیده‌هایی قبح کار برایش از بین برود تا آن را انجام بدهد یا داستان‌های عاشقانه و خیانت کردن زوجین به یکدیگر به گونه‌ای طرح می‌شود که مساله بسیار ساده برای مخاطب جلوه پیدا کند و همین تصاویر تاثیرات مخرب بر ذهن بینندگان می‌گذارد.

ایجاد صمیمیت کاذب

وی بااشاره به تاکیدات تعلیمات دینی مبنی بر اخلاق می‌گوید: انسان موجود با شعوری است و در تعالیم دینی بر اخلاق تاکید شده است، حتی گفتن دروغ زیاد منجر به یک باور غلط می‌شود و متاسفانه شبکه‌های ماهواره‌ای و دیگر شبکه‌های مجازی تلاش می‌کنند که با کمرنگ کردن اخلاق صمیمیت کاذب در این فضاها ایجاد کنند تا شرم و حیا از بین برود و بحران‌های اجتماعی شکل بگیرد. بنابراین ما باید نگاه ساده‌بینانه نسبت به این مسائل نداشته باشیم. لذا نقد دقیق فضای مجازی و ماهواره در رسانه‌های خودمان در حل این بحران‌ها می‌تواند نقش بسزایی داشته باشد.

به گفته این کارشناس، تلویزیون نقش مهمی در مدیریت بحران‌های اجتماعی دارد. در دنیا زشتی و خوبی در کنار هم وجود دارد و ما باید نگاهمان به کلیات همه مسائل باشد. در واقع تلویزیون هم باید واقعیت‌های اجتماعی را انعکاس بدهد و راهکارهای درست را پیش‌روی مخاطبان بگذارد و هم این‌که نباید هراس کاذب ایجاد کند.

مرز بین اطمینان و هراس خیلی حساس است و باید با دقت این مساله پیگیری شود.کونانی عنوان می‌کند: بنابراین کارشناس برنامه ضمن ارائه اطلاعات و تحلیل‌های درست و آسیب‌شناسی موضوعات باید سعی کند مباحث را به بهترین شکل و مدیریت شده در اختیار مخاطب قرار بدهد که مخاطب احساس ناامنی نکند و ضمن این‌که در خواب هم به سر نبرد.

فیلمسازان ما موظفند در مقابل سریال‌هایی که از شبکه‌های ماهواره‌ای پخش می‌شود، آثاری بسازند تا به مخاطب نشان دهند ‌ این‌گونه آثار فقط مروج باورهای اشتباه و بزهکاری است.

کونانی می‌گوید: فیلمسازی مثل پوران درخشنده با ساخت فیلم «هیس دخترها فریاد نمی‌زنند» به زیبایی یکی از بحران‌های اجتماعی را به تصویر کشید ضمن این‌که این فیلم به خانواده‌ها هشدار داد که از خواب کاذب بیدار شوند و در دوران کودکی مراقب فرزندانشان باشند.

وی در پایان می‌گوید: رسانه ملی نقش بسزایی در روشنگری این مسائل دارد و ساخت برنامه‌هایی مثل ‌جهت‌ می‌تواند مردم را نسبت به معضلات اجتماعی هوشیار کند.

فاطمه عودباشی ‌/ ‌جام جم