کارشناس خوب برای مخاطب تکراری نمی‌شود

عموما انتقال‌ مباحث از سوی کارشناسان در برنامه‌های مختلف تلویزیون صورت می‌گیرد، اما آیا هر کارشناسی می‌تواند در رسانه ملی حضور پیدا کند؟ کارشناسان برنامه‌های تلویزیون باید چه معیارهایی داشته باشند؟ مراکزی همچون مرکز تحقیقات و مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما در شناسایی کارشناسان خبره در حوزه‌های مختلف چه نقشی دارند؟

باتوجه به این سوالات چنین به نظر می‌آید که صدا و سیما باید برای تربیت کارشناسان مختلف در رسانه ملی برنامه‌ریزی کند تا بهترین کارشناسان در تلویزیون حضور یابند و پاسخگوی نیازهای مردم باشند. کارشناسان برنامه‌های رسانه ملی باید قبل و بعد از تولید برنامه‌، محتوا و نظرات مردم را آسیب‌شناسی‌ کنند تا نقاط ضعف و قوت خود و برنامه را پیدا کنند و بتوانند در برنامه‌های دیگر با اطلاعات کافی حضور یابند. قدرت تلویزیون در تصویر و گفتار نهفته است و انتخاب صحیح کارشناسان از عواملی محسوب می‌شود که برنامه‌سازان باید نسبت به آن توجه ویژه‌ای داشته باشند.

بیان خوب، چهره مناسب

سیدمحسن مناجاتی که تهیه‌کنندگی برنامه‌های «سمت خدا» و «معرفت» را در شبکه‌های سه و چهار به عهده دارد، درباره انتخاب کارشناسان در برنامه‌هایی که با موضوع معارف وعلوم انسانی تولید می‌شود به جام‌جم می‌گوید: معمولا در گروه‌های برنامه‌سازی تلویزیون تیم‌های کارشناسی حضور دارند و درباره مباحث برنامه‌ها صحبت می‌شود و در ادامه براساس موضوع برنامه، کارشناسان انتخاب می‌شوند. این گروه کارشناسی، رسانه را خوب می‌شناسند. ضمن این‌که یک تهیه‌کننده در انتخاب کارشناس برنامه باید وسواس به خرج بدهد و بهترین‌ها را انتخاب کند تا کلام کارشناس برنامه بر مخاطبان تاثیرگذار باشد، در غیر این صورت بیننده برنامه را پس می‌زند و آن را پیگیری نمی‌کند.

وی ادامه می‌دهد: بنابراین تهیه‌کننده برای انتخاب یک کارشناس باید معیارهای متعددی را در نظر بگیرد، نه این‌که به این موضوع نگاه سطحی داشته باشد. به نظرم یک کارشناس علاوه بر این‌که باید صاحب‌نظر باشد و نسبت به مباحث تخصصی که قرار است در برنامه مطرح شود، اشراف داشته باشد، حتما باید بیان خوب و کلام صریح داشته باشد تا بتواند با مخاطب ارتباط خوبی برقرار کرده و پاسخگوی سوالاتش باشد. ضمن این‌که باید خوش‌سیما هم باشد. جذابیت تصویری هم اهمیت زیادی دارد، البته نه این‌که اولویت اصلی باشد، ولی بی‌اهمیت هم نیست.

حمید صاحب، مدیر گروه اجتماعی و خانواده شبکه سلامت انتخاب کارشناس را یکی از کلیدی‌ترین بخش‌های یک برنامه گفت‌وگو محور می‌داند و در این‌باره به جام‌جم می‌گوید: یک کارشناس قبل از این‌که در برنامه حاضر شود، باید توجیه شود تا بتواند پیام برنامه را بدرستی به مخاطب منتقل کند و هماهنگ با کلیت برنامه باشد. اگر کارشناس درست انتخاب نشود، مسلما پیام برنامه هم درست به مخاطب منتقل نمی‌شود و برنامه به بیراهه می‌رود. بنابراین انتخاب ناصحیح کارشناس به مشکلات بسیاری منجر می‌شود.

تعامل با مجامع علمی

مسلما برای برنامه‌هایی که در حوزه سلامت تولید می‌شود، باید بانکی برای انتخاب کارشناسان موجود باشد تا برنامه‌سازان با مراجعه به بانک بتوانند متناسب با موضوع مورد بحث، کارشناسان پزشکی را درست انتخاب کنند. شبکه سلامت تلویزیون هم با تعاملی که با مجامع علمی، دانشگاه‌ها و وزارت بهداشت دارد، تلاش کرده بانک کارشناسان حوزه سلامت را تشکیل دهد.

دکتر صاحب در این‌باره توضیح می‌دهد: ممکن است یک کارشناس در مراتب بالای علمی باشد، اما فقط به این معیار نباید توجه کنیم، چراکه یک کارشناس علاوه بر این‌که باید در حوزه تخصصی خودش متبحر باشد، باید توانایی ارتباط برقرار کردن با مخاطب را هم داشته باشد و به شاخصه‌های رسانه‌ای هم توجه کند. بنابراین با توجه به ارتباط‌هایی که با انجمن‌های علمی، وزارت بهداشت و دانشگاه‌ها داریم، تلاش می‌کنیم که هم کارشناسان به لحاظ علمی مورد تائید باشند و هم این‌که کلام نافذی داشته و مخاطبان پاسخ مناسب سوالاتشان را از آنها دریافت کنند.

وی ادامه می‌دهد: در انتخاب کارشناسان به رشته‌های مختلف هم توجه می‌کنیم. به‌عنوان مثال ما متخصص غدد زیاد داریم، اما غدد هم به رشته‌های مختلف تقسیم می‌شود یا این‌که وقتی یک کارشناس را دعوت می‌کنیم که در حوزه اعتیاد صحبت کند، حتما از نورولوژیستی دعوت می‌کنیم که هم در حوزه تخصصی خودش صحبت کند و هم این‌که در حوزه اعتیاد اطلاعات کافی داشته باشد. در مجموع با مشاوره با انجمن‌های مختلف، کارشناسان زبده را انتخاب کرده و به برنامه دعوت می‌کنیم.

به گفته مدیر گروه اجتماعی و خانواده شبکه سلامت، برخی کارشناسان علی‌رغم این‌که در حوزه تخصصی صاحب‌نظر هستند، اما در بیان موضوعات برای افکار عمومی تبحری ندارند، به همین دلیل باید به فن بیان کارشناسان هم دقت شود.

گاهی در برخی برنامه‌های تلویزیون که از شبکه‌های سراسری پخش می‌شود از کارشناسانی استفاده می‌شود که لهجه دارند. دکتر صاحب در پاسخ به این پرسش که آیا بهتر نیست کارشناسان در برنامه‌های گفت‌وگو‌محور لهجه نداشته باشند، می‌گوید: این اتفاق خیلی بندرت پیش می‌آید و فراگیر نیست. ضمن این‌که اگر لهجه مورد سوءاستفاده قرار نگیرد، مشکلی به وجود نمی‌آورد و ما همیشه تلاش می‌کنیم در شبکه‌های سراسری از کارشناسان بدون لهجه استفاده کنیم. البته این مساله در شبکه استانی فرق می‌کند. در یک شبکه استانی اگر کسی با لهجه بومی آن منطقه صحبت نکند، نمره منفی می‌گیرد و صحبت کردن با لهجه امتیاز محسوب می‌شود.

بانک کارشناسان دینی و علوم انسانی

سیدمرتضی اسماعیلی‌طبا، قائم‌مقام مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما درباره نحوه انتخاب کارشناسان برنامه‌های معارفی و حوزه علوم انسانی‌ به جام‌جم می‌گوید: بحث کارشناسی در حوزه صدا و سیما از مباحث مهم و بااهمیت است که متاسفانه گاهی به آن کم‌توجهی می‌شود. این در حالی است که نسبت به این مساله بخصوص در برنامه‌های دینی باید حساس و دقیق باشیم تا کارشناسان انتخاب شده به لحاظ علمی صلاحیت حضور در برنامه را داشته و خوش بیان هم باشند.

وی عنوان می‌کند: کارشناس، اساس برنامه‌های گفت‌وگو‌محور است و اگر کارشناس درست انتخاب نشود، برنامه موفق نخواهد بود. بیست سال از تاسیس مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما می‌گذرد و ما بانک اطلاعات اندیشمندان و کارشناسان را راه‌اندازی کردیم تا برنامه‌سازان با مراجعه به این دو بانک بتوانند بهترین کارشناسان را به برنامه‌ها دعوت کنند.

به گفته اسماعیلی‌طبا، بانک اندیشمندان شامل اطلاعات زندگینامه همه علمای سده اخیر همراه با دستنوشته‌ها و عکس‌هایشان است و در بانک کارشناسان هم اسامی صاحب‌نظران حوزه دین و علوم انسانی به تفکیک رشته‌های مختلف قرار دارد و در این بانک سوابق حضور و همکاری این کارشناسان در برنامه‌های رادیویی و تلویزیون و لحن صدایشان همراه با شماره تلفن و محل استقرارشان گذاشته شده تا برنامه‌سازان براحتی بتوانند به این کارشناسان دسترسی پیدا کنند.

مریم جلالی، مدیر گروه خانواده شبکه دو درباره نحوه انتخاب کارشناسان در برنامه‌های خانواده به جام‌جم می‌گوید: فرآیند برنامه‌سازی در حال پیشرفت است و طی این سال‌ها مراکز پژوهشی و تحقیقی همچون مرکز تحقیقات و پژوهش، مرکز پژوهش‌های اسلامی، اداره آموزش و پژوهش سیما، شورای سیاست‌گذاری سلامت، طرح و برنامه و کارگروه‌های متعدد راه‌اندازی شده است. در این بخش‌ها فهرست کارشناسان برای کمک به برنامه‌سازان برای انتخاب کارشناسان ارائه شده است، اما تطبیق محتوای برنامه با رویکرد شخصیت کارشناس نکته‌ای است که باید مورد توجه قرار بگیرد.

وی ادامه می‌دهد: به‌عنوان مثال وقتی فضای برنامه صمیمی است، حتما باید از کارشناسی دعوت شود که علاوه بر داشتن دانش، اطلاعات و تحلیل، شخصیت صمیمی هم داشته باشد تا هم با کلیت برنامه همخوانی داشته باشد و هم این‌که بتواند با مخاطبان ارتباط خوبی برقرار کند. یعنی کارشناس باید با شاکله برنامه همتراز باشد.

جلالی درباره این‌که پس چرا تهیه‌کنندگان در انتخاب کارشناسان به روزمرگی و تکرار می‌افتند، می‌افزاید: معمولا تهیه‌کنندگان به سمت انتخاب کارشناسان شناخته شده و به قول معروف آزمون پس‌داده می‌روند و همین باعث می‌شود ‌برخی کارشناسان در شبکه‌های مختلف بچرخند و این تکرار برای بیننده خسته‌کننده است.

مدیر گروه خانواده شبکه دو معتقد است ‌ یک کارشناس در برنامه‌های خانوادگی می‌تواند در پشت دوربین هم حضور داشته باشد تا کلیت برنامه را هدایت کند و رویکرد برنامه درست باشد و حرف‌ها به دل بنشیند.

وی می‌گوید: حتی گاهی ممکن است صحبت‌های یک مادر دنیادیده در یک برنامه خانوادگی نسبت به یک استاد دانشگاه تاثیرگذارتر باشد. ضمن این‌که باید دقت داشته باشیم مجری ـ کارشناسان هم افراد مطلع و آگاهی باشند تا وقتی مقابل کارشناس می‌نشینند، بتوانند گفت‌‌وگو را به سمت درستی هدایت کنند. کارشناسان هم باید از بازگو کردن حرف‌های تکراری پرهیز کنند و با نگاه و رویکردی تازه درباره مباحث صحبت کنند.

جلالی ادامه می‌دهد: کارشناسان متبحر باید بیان رسانه‌ای خوبی هم داشته باشند یا این‌که قبل از دعوت شدن به برنامه آموزش دیده باشند. بنابراین تهیه‌کنندگان باید در انتخاب کارشناس دقت کنند و آنها را متناسب با هویت برنامه انتخاب کنند تا مخاطب، کارشناس را بپذیرد و گفته‌های او را قبول کند.

حضور عادلانه کارشناسان

محسن مناجاتی، تهیه‌کننده درباره به تکرار افتادن کارشناسان در برنامه‌های مختلف شبکه‌ها توضیح می‌دهد: این ایراد به تهیه‌کنندگان برمی‌گردد که راحت‌طلب هستند و به جای جستجو و دعوت از کارشناسان متفاوت و جدید، از افراد شناخته شده استفاده می‌کنند که آزمونشان را بخوبی انجام داده‌اند و در دسترس هستند، اما من همیشه تلاش کرده‌ام در برنامه معرفت شبکه چهار از کارشناسانی دعوت کنم که مردم کمتر آنها را در تلویزیون دیده‌اند. کارشناسان برنامه سمت خدا هم که ثابت هستند، همیشه حرف تازه‌ای برای مردم دارند و مخاطبان با آنها ارتباط برقرار کرده و آنها را پذیرفته‌اند.

دکتر صاحب برخلاف تهیه‌کننده برنامه سمت خدا معتقد است ‌ کارشناسان در شبکه‌های مختلف تکراری نیستند و این مساله خیلی فراگیر نیست. وی در این‌باره می‌گوید: اگر کارشناسی ارتباط خوبی با مخاطبان برقرار می‌کند، چه ایرادی دارد که از او در شبکه‌های مختلف استفاده شود. بدون تردید وقتی کارشناس مطلع در یک حوزه در برنامه حاضر شود می‌تواند درباره موضوعات متفاوت صحبت کند. هرچند معتقدم حضور کارشناسان در تلویزیون باید عادلانه باشد. ضمن این‌که هماهنگی با کارشناسان کار راحتی نیست و بسادگی نمی‌توان هر فردی را به برنامه‌های رسانه ملی دعوت کرد.

اسماعیلی‌طبا هم مشکل تکراری شدن کارشناسان در برخی برنامه‌های تلویزیون را کم‌کاری تهیه‌کنندگان ذکر می‌کند و می‌گوید: تهیه‌کنندگان سراغ افراد معروف می‌روند و همین به تکراری شدن کارشناسان منجر می‌شود، در حالی که اگر برنامه‌سازان برنامه‌های دینی و علوم انسانی به سایت مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما مراجعه کنند، حتما می‌توانند از حضور کارشناسان متنوع استفاده کنند که ممکن است شهرت ملی نداشته باشند، اما خوشفکر و خوش بیان هستند و می‌توانند ارتباط خوبی هم با مخاطب برقرار کنند.

بنابراین با توجه به تعدد برنامه‌های گفت‌وگو محور در شبکه‌های مختلف، برنامه‌سازان باید به دنبال رصد کارشناسان مختلف باشند تا از حضور آنها در برنامه‌ها استفاده کنند و برنامه‌ها روی مردم تاثیرگذارتر باشد.

فاطمه عودباشی ‌/‌ گروه رادیو و تلویزیون