تکیه‌ای در محاصره کوچه‌باغ‌ها

تکیه فضای نسبتا بازی دارد. مساحت آن 1500 مترمربع است. صحن میانی‌اش مستطیلی با گوشه‌های پخ شده است که در چهار ضلعش طاق‌نماها و غرفه‌هایی در دو طبقه ساخته شده‌اند. فضای میانی تکیه، در اصل روباز بوده و تنها هنگام مراسم با چادر مسقف می‌شده که حدود نیم قرن پیش، با کمک افراد خیر و استادی استاد حسن‌ بخارا با پوشش شیروانی پوشانده شد.

با وجود تعمیر هنوز هم ساختار یک قرن و نیم پیش تکیه حفظ شده و از قسمت‌های سکوی دایره‌ای شکل میانی برای اجرای شبیه‌خوانی استفاده می‌شود. قطر فضای دایره‌ای آجری وسط 20 متر است که اطراف آن ده ستون چوبی با پوشش چوب گردو قرار دارد. در ایوان که شرکت‌کنندگان در آن می‌نشینند و مراسم را تماشا می‌کنند، لبه‌های ایوان هنوز چوبی و دست‌نخورده باقی مانده است‌.

روی ایوان پایین،‌ ایوان دیگری بنا شده که طبقه دوم تکیه را تشکیل می‌دهد و جایگاه زنان است‌. در اصلی تکیه هم با ارتفاع بیش از سه متر و نیم و قطر 50 سانتی‌متر از چوب گردو ساخته شده که همچنان پابرجاست‌.

حالا ضریحی هم در میان تکیه هست که سه سال پیش وقف تکیه شد. هنوز هم در تکیه نیاوران تعزیه اجرا می‌شود و بچه‌های نیاوران خود تعزیه‌خوانی می‌کنند. آن طور که یکی از قدیمی‌های تکیه می‌گوید قدیم‌تر‌ها در محل کنونی منبر، مسیری بود که پله می‌خورد و به طبقه بالا که قسمت خانم‌ها بود، راه داشت. اما حالا جمعیت آنقدر بیشتر شده که نمی‌توان به شکل گذشته از اینجا استفاده کرد. دیوارهای این قسمت بلند شده است و دیگر لازم نیست از آن بالا مراسم پایین را نگاه کنند، تلویزیون‌های ال‌سی‌دی بزرگی اینجا نصب شده است. قدیم حتی تعزیه‌خوان را هم از قم می‌آوردند اما حالا خود اهالی تعزیه‌خوانی می‌کنند. چند روز بعد از عاشورا تا آخرهای صفر تعزیه‌خوانی شروع می‌شود و روحانیانی مثل ملا ابوتراب، حاج‌آقا دین‌پرور، حاج‌آقا دربندی، شیخ هادی نوری و در ۴۰ سال اخیر حاج‌آقا مصطفوی بالای منبر این تکیه رفته‌اند.

دور و بر اگر بگردی پشت پاساژهای شیک و معروف تهران و ساختمان‌های مدرن مسکونی، کوچه‌هایی هم هست که دیواری کاهگلی و دراز یک طرفش را گرفته است و سوی دیگر کوچه یک درخت چنار هست که دور تا دور تنه‌اش را آسفالت گرفته است و ماشینی اگر بخواهد رد شود، از بین دیوار کاهگلی و چنار، دست فرمان راننده‌اش باید در حد کوچه‌های نیاوران باشد.

یک ساختمان معروف بلند و شیک و مدرن هم هست که معمار خوش‌ذوق آن وسط همین کوچه باغ‌ها طوری طراحی کرده که یک درخت هم قطع نشود و ساختمانش هم سبز و خوش آب و هوا باشد. هرچند همزیستی ساختمان بلند امروزی و درختان کهنسال در این نقطه از شهر کم‌دیدنی نیست اما هرچه هست به پای باغ‌های قدیم نیاوران نمی‌رسد. البته آن ور دیوارها هنوز هم یکی دو تا باغ قدیمی هست با درختان بلند و قدیمی که اغلب رها شده تا کی برسد که ساختمان بلند تازه‌ای جای این درخت‌ها را هم بگیرد.

یکی از همین باغ‌ها هم زمانی باغی بود که امروز بیشتر برای تماشای کاخ نیاوران به آن می‌روند. باغ در کنار روستایی که در نیاوران امروز قرار داشت، به جای نیزاری که در همسایگی روستا واقع بود ساخته شد. باغ ییلاقی فتحعلی‌شاه قاجار را که در این نیزار ایجاد شد، «نی آوران» نامیدند که بعدا به نام «نیاوران» مشهور شد. محمدشاه نیز در همین باغ بنای کوچک و ساده‌ای ساخت و به دنبال او ناصرالدین‌شاه قاجار «کاخ صاحبقرانیه» را در این باغ بنا کرد.

آخرین بنایی که در دوران قاجار در این باغ ساخته شد، کوشک احمدشاهی است. بعدتر عملیات احداث کاخ نیاوران به دستور محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۳۷ آغاز شد و با وقفه‌ای که در ساخت آن پیش آمد، سال ۱۳۴۶ به اتمام رسید. در زمان فتحعلی شاه قاجار کاخ کوچک‌تری در محل فعلی کاخ نیاوران قرار داشت که در زمان محمدرضا پهلوی تخریب و کاخ نیاوران به‌جای آن ساخته شد.

این بنا با مساحتی حدود ۹۰۰۰ مترمربع در دو طبقه و یک نیم طبقه احداث و در ابتدا به عنوان محلی برای پذیرایی مهمانان خارجی در نظر گرفته شد، اما پس از پایان ساخت به محل سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده‌اش اختصاص یافت. طراح بنا محسن فروغی بود که طرح خود را بیشتر از معماری ایرانی و تلفیقی از هنر پیش و پس از اسلام الهام گرفته بود.

همچنین گچبری توسط استاد عبداللهی، آینه‌کاری توسط استاد علی‌اصغر و کاشیکاری نمای خارجی توسط استاد ابراهیم کاظم‌پور انجام شده است. حالا اما جدای از فضای تاریخی کاخ‌ها فضای طبیعی محوطه هم بسیار زیباست و می‌تواند بویژه در ساعت‌های آغازین روز در میان درختان چنار کهنسال و چمن سرسبز و فواره‌های چرخان آب تر و تازگی نایابی در تهران را ارمغان بیاورد. اینها همه در میان دیوارهای بلندی پنهان است که سال‌هاست آجر روی آجر چیده شده‌اند دور تا دور مجموعه نیاوران و ضلع شرقی خیابان نیاوران. دیوار را تا انتها که بروی، گنبد سبزی رو به رویت هست که تکیه نیاوران است.

مسعود بُربُر / چمدان (ضمیمه آخر هفته روزنامه جام جم)