طاعون هزاره سوم

جام‌جم‌سرا: مجله پریونشن برای یافتن پاسخ دقیق و علمی سوالات گوناگونی که این روزها بر ذهن و زبان بسیاری از شهروندان جهان جاری است، به جستجوی دقیقی دست زده و دو متخصص را در زمینه ویروس ابولا در آمریکا یافته و با آنها مصاحبه کرده است. یکی از این متخصصان دکتر کریس باسلر،‌ ویروس‌شناس متخصص در زمینه ابولا از نیویورک، و دیگری دکتر تیم لاهی، متخصص بیماری‌های عفونی از دارتموت، است. بخشی از مصاحبه با این متخصصان را با هم مرور می‌کنیم.

پرسشی که پیش از همه به ذهن می‌رسد، این است که ابولا چگونه منتشر می‌شود؟

دکتر باسلر: بر اساس تمام اطلاعاتی که در اختیار داریم،‌ ابولا ویروسی است که صرفا از طریق ترشحات بدن فرد مبتلا به فرد دیگر منتقل می‌شود. ظاهرا این ویروس از مجاورت صرف با فرد بیمار یا تماس و برخورد تصادفی با او منتقل نمی‌شود. به همین دلیل متخصصان توصیه می‌کنند از تماس با خون یا ترشحات ناحیه صورت یا ترشحات هر ناحیه‌ دیگری از بدن فرد بیمار اجتناب شود.

دکتر تیم لاهی: به نظر می‌رسد قرار گرفتن در کنار فرد بیمار و حتی نشستن در کنار او به خودی خود برای انتقال این ویروس کافی نباشد. شما حتما باید با خون یا ترشحات بدن مبتلایان در تماس باشید تا به این بیماری مبتلا شوید. اگر فرد مبتلا مثلا به سمت شما عطسه کند یا به هر نحوی خونش حین خون‌ریزی با بدن شما تماس یابد، یا مقدار زیادی از عرق بدنش با بدن شما تماس پیدا کند، احتمال دارد که شما را نیز مبتلا کند، زیرا ترشحات و مایعات بدن می‌تواند ویروس ابولا را منتقل کند، اما این ویروس نمی‌تواند صرفا از طریق هوا انتقال یابد. به همین دلیل حتما باید مایعی از بدن بیمار جدا شود و با بدن فرد دیگری تماس یابد تا این ویروس منتقل شود. از این‌رو شیوع ابولا معمولا خیلی سریع رخ نمی‌دهد، زیرا افراد بسیار کمی در معرض چنین تماسی قرار دارند.

منظور شما از «تماس با ترشحات و مایعات بدن بیمار» دقیقا چیست؟ آیا همین که این ترشحات با پوست بدن تماس پیدا کند کفایت می‌کند یا نه؛ حتما باید با زخم یا بریدگی تماس یابد یا حتما به سطوح مخاطی بدن برسد؟ مثلا به درون چشم برود؟

دکتر لاهی: سوال بسیار خوبی است. پاشیدن ترشحات و مایعات بدن فرد بیمار در چشم فرد سالم بسیار خطرناک است. اما هشدارهای مرکز کنترل بیماری‌های آمریکا فراتر می‌رود و می‌گوید افرادی که از بیماران مبتلا به ابولا مراقبت می‌کنند، باید لباس‌های بلند بپوشند؛ چه زخم و جراحتی در بدنشان داشته باشند، چه نداشته باشند؛ زیرا بهترین اقدام پیشگیرانه اجتناب از هر نوع تماس با مایعات بدن فرد بیمار است. در این میان، بیش از همه باید مراقب تماس‌ این مایعات و ترشحات با سطوح مخاطی مانند دهان و چشم باشیم.

از زمان قرارگیری فرد سالم در معرض ویروس تا بروز علایم بیماری بین 2 تا 21 روز ممکن است طول بکشد. آیا این فرد در این دوره یعنی قبل از بروز علایم بیماری هم می‌تواند آن را به دیگران منتقل کند؟

دکتر لاهی: خیر. عموم متخصصان بر این باورند که تا زمان بروز علایم بیماری نمی‌توان فرد را ناقل بیماری به شمار آورد. به عبارت دیگر تا زمانی که فردی علایم بیماری را بروز ندهد، حتی اگر در دوره پیش از بروز بیماری به سر برد، دیگران را مبتلا نخواهد کرد.

فرض کنید فردی مبتلا به بیماری ابولا در یک مکان عمومی مثلا در قطار مترو عطسه کند. آیا ممکن است همه افراد دیگری که در قطار هستند از این طریق مبتلا شوند؟

دکتر باسلر: سرایت ابولا از طریق عطسه به همه سرنشینان قطار تقریبا غیرممکن است.

دکتر لاهی: جواب دادن به این سوال دشوار است. نمی‌توان با قطعیت گفت هیچ خطری وجود ندارد، اما این خطر بسیار اندک است. اگر چنین اتفاقی رخ دهد، تنها فرد یا افرادی باید نگران گرفتار شدن به ابولا باشند که در فاصله بسیار نزدیکی از این فرد قرار دارند و صد البته این‌که حتما باید ترشحات عطسه بر صورت یا بدن این افراد پاشیده شود. سایر افراد مطمئنا در معرض هیچ خطری قرار نخواهند داشت. اما نباید نگران چنین داستان‌ها و سناریوهای فرضی بود. چقدر احتمال دارد که در کشورهای دور از منطقه غرب آفریقا فردی مبتلا به ابولا باشد که شناسایی نشده و آن‌قدر سر حال باشد که بتواند با قطار شهری مسافرت کند و در آنجا مثلا عطسه کند و دیگران مبتلا شوند؟ این داستان اساسا بسیار بعیدتر از آن است که رخ دهد.

آیا ویروس ابولا در بزاق فرد مبتلا نیز وجود دارد؟

دکتر لاهی: به نظرم بله. هر چیزی را که بتوان مایعات یا ترشحات بدن نامید، مانند عرق، استفراغ، منی، شیر و بزاق ممکن است حاوی ویروس ابولا باشد.

با این حساب رابطه جنسی هم ممکن است سبب انتقال بیماری شود؟

دکتر باسلر: شواهدی در دست است که نشان می‌دهد انتقال از طریق تماس جنسی حتی چند هفته پس از بهبود فرد بیمار امکان‌پذیر است. به عبارت دقیق‌تر، مبتلایانی که پس از دوره کامل درمانی از نظر بالینی سالم به نظر می‌رسند، هنوز هم ممکن است در مایع منی‌شان ویروس ابولا وجود داشته باشد.

دکتر لاهی: در این زمینه یک شاهد مثال واقعی وجود دارد. در یکی از آزمایشگاه‌ها کارمندی که با ویروس ابولا کار می‌کرد متاسفانه در حین کار به این بیماری مبتلا شد. این فرد زمانی سلامت خود را بازیافت که طبعا باید دو سه هفته‌ای وقت برده باشد. او به محققان اجازه داد تا بدنش را آزمایش کنند. 61 روز پس از آغاز ابتلا یا آغاز بروز علایم، هنوز ویروس ابولا در منی این فرد مشاهده می‌شد.

یعنی ممکن است فرد از نظر بالینی بهبود یافته باشد، اما هنوز در مایع منی (اسپرم) او ویروس ابولا وجود داشته باشد؟

دکتر لاهی: بله، همین‌طور است. در واقع اگر فرد مبتلا جان سالم به در ببرد، باید تا مدتی مراقب روابط جنسی‌اش باشد و حتما از کاندوم استفاده کند تا سبب ابتلای شریک جنسی‌اش نشود.

چه مدت طول می‌کشد تا فرد مبتلا از نظر بالینی سلامت خود را بازیابد؟

دکتر لاهی: دو تا سه هفته. معمولا به طور میانگین دو هفته طول می‌کشد تا فردی که در معرض ویروس قرار گرفته (به ترتیبی که قبلا ذکر شد)‌ علایم بیماری را بروز دهد. از آغاز بروز علایم هم تقریبا دو تا سه هفته طول می‌کشد تا در نهایت بیمار از پای درآید یا جان به در ببرد. می‌گویند چیزی حدود 40 درصد مبتلایان زنده می‌مانند.

آیا دقیقا می‌توان گفت میزان مرگ و میر مبتلایان به ابولا چقدر است؟ من ارقامی بین 60 تا 90 درصد شنیده‌ام. کدام‌شان به واقعیت نزدیک‌تر است؟

دکتر لاهی: من تردید دارم که این اعداد را بتوان به آمریکا یا اروپا تعمیم داد. عاملی که در بیماری ابولا منجر به مرگ می‌شود، عفونت و نارسایی اعضای بدن است. در واقع درمان این عوامل در کشورهای غرب آفریقا که اکنون کانون این بیماری است،‌ مثلا کشور سیرالئون، بسیار دشوار است، اما در کشوری مثل آمریکا امکان مراقبت‌های ویژه بسیاری مهیاست و براحتی می‌توان این عوامل را رفع یا از بروز آنها پیشگیری کرد. مثلا اگر فشار خون بیماری افت کند، من بسادگی برایش دارو تجویز می‌کنم تا فشارش بالاتر بیاید؛ یا اگر کلیه فردی دچار نارسایی شود می‌توانیم تا زمانی که کلیه‌هایش بهبود بیابد، از دیالیز استفاده کنیم. مطمئنم سوال بعدی شما این است که بالاخره میزان مرگ و میر در میان مبتلایان ابولا چند درصد است؟ بگذارید خیال‌تان را راحت کنم؛ این سوالی است که هیچ‌کس پاسخش را نمی‌داند.

پس ابولا در اصل از طریق نارسایی اعضای بدن فرد را می‌کشد، نه از طریق خون‌ریزی؟

دکتر باسلر: بله، همین‌طور است. خون‌ریزی در همه مبتلایان ابولا رخ نمی‌دهد. حتی در تعداد بسیار زیادی از بیماران فوت‌شده هم نمی‌توانید نشانه‌های روشنی از خون‌ریزی مشاهده کنید. این تصویر هالیوودی که در اثر ابتلا به ابولا از همه منافذ بدن بیماران خون جاری می‌شود، چندان دقیق و درست نیست. حتی وقتی واقعا خون‌ریزی رخ می‌دهد، معمولا خیلی زیاد نیست. وقتی فردی از ابولا می‌میرد، از دست رفتن خون بدن نقش چندانی در مرگ او بازی نمی‌کند.

دکتر لاهی: بله دقیقا. احتمال این‌که خون‌ریزی ناشی از ابولا چنان باشد که سبب ضعف منجر به مرگ در بیماران شود، بسیار کم است. درواقع ویروس ابولا هم مانند عفونت‌های دیگر ممکن است سبب افت فشار خون شود،‌ و این مساله نیز خون‌رسانی به اعضای بدن، مانند کلیه‌ها،‌ را دشوار می‌سازد و به این ترتیب سبب نارسایی آنها می‌شود.

شرایط قرنطینه بیماران مبتلا به ابولا چگونه است؟

دکتر لاهی: بیماران، شرایط قرنطینه چندان دشواری ندارند. از آنجا که ابولا از طریق تماس مستقیم با مایعات و ترشحات بدن بیمار منتقل می‌شود، کافی است که بیمار را در اتاقی اختصاصی قرار دهند و درِ اتاق را بسته نگهدارند. تدابیری که برای بیماران مبتلا به سل یا بیماری‌های واگیردار دیگری از این قبیل در پیش گرفته می‌شود، در مورد مبتلایان به ابولا لازم نیست. فقط افراد سالمی که به این اتاق‌ها می‌آیند باید از پوشش پیشگیرانه لازم برخوردار باشند.

اگر در پایان سخن ناگفته‌اید دارید، بفرمایید.

دکتر لاهی: مساله مهمی که باید مد نظر قرار دهیم آن است که مردم به طور طبیعی راجع به ابولا کنجکاوی می‌کنند. به‌هرحال این بیماری برای مردم ناشناخته و عجیب است، زیرا در افکار عمومی بیماری جدیدی است. به همین دلیل هم اکنون در کانون توجه قرار دارد و بویژه رسانه‌ها فراوان به آن می‌پردازند. اما باید دانست احتمال این‌که این بیماری بتواند در آمریکا یا کشورهای توسعه‌یافته خطری ایجاد کند، بسیار بعید است. اگر هم به فرض محال مشکلاتی پدید آورد، بسیار محدود و ناچیز خواهد بود. ما به جای ابولا باید چشم خود را بر واقعیت‌های سلامت جهانی باز کنیم: سالانه میلیون‌ها نفر قربانی بیماری‌هایی نظیر مالاریا، ایدز و بیماری‌های عفونی دیگر می‌شوند. امیدوارم مطبوعات و رسانه‌ها این‌گونه بیماری‌ها را در کانون توجهات خود قرار دهند. ابولا بیماری شایعی نیست، و تاثیردر مقایسه با مالاریا، ایدز، و سل بسیار اندکی بر سلامت و زندگی بشر می‌گذارد. (ضمیمه سیب)

مسعود ایثاری