صور خیال در تاریخ بیهقی

نویسنده در این کتاب کوشیده از ارزش‌های ادبی تبلور یافته در تاریخ بیهقی نوشتۀ ابوالفضل بیهقی در قرن پنجم بگوید؛ بی‌آنکه ارزش‌های تاریخ‌نگارانه این اثر را نفی کرده باشد.

محمدحسن صنعتی در کتاب ارزش‌های ادبی تاریخ بیهقی دلیل‌های فراوان توانایی بیهقی را در کاربرد آرایه‌ها، صنعت‌های لفظی و معنوی و امثال اینها نشان داده است. او تأکید کرده که استفادۀ صنایع و واسطه‌های تصویر بیشتر خاص شعر است و در نثر خیلی به ندرت به نظر می‌رسد؛ ولی بیهقی در بیان خود از صور خیال به فراوانی استفاده کرده و در بعضی موارد اثر او به شعر منثور مانند شده است.

این کتاب دربردارندۀ مقدمه و سه فصل است. در فصل اول محیط اجتماعی، فرهنگی و ادبی توضیح داده شده است و سپس به شرح حال ابوالفضل بیهقی و هم‌زمان‌های او پرداخته شده است. در فصل دوم کارکرد تذکره‌ای تاریخ بیهقی در شناساندن شعر و شاعران دوره، چون رودکی و دیگر معاصران توضیح داده شده و در مورد صبغۀ داستانی نیز سخن گفته شده است. در فصل سوم توانایی بیهقی را در خلق سبکی خاص خویش در پردازش صنایع ادبی نشان داده شده و همچنین نثر و زبان او از ابعاد گوناگون بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

محیط زندگی ابوالفضل بیهقی و شرح حال او

تاریخ بیهقی، مأخذ و اثر ادبی قرن چهارم و پنجم هجری

سبک و زبان بیهقی

تاریخ بیهقی از از مهم‌ترین تاریخ‌نامه‌های فارس و تاجیک است که در طول هزارسال نه تنها ارزش خود را گم نکرده، بلکه شهرت جهانی کسب کرده است و از منابع معتمد آن دوران محسوب می‌شود؛ هر چند از این شاهکار که از سی جلد عبارت بوده و تاریخ دورۀ غزنویان را فرا می‌گرفت تا امروز تنها پنج جلد باقی مانده است. یکی از مهم‌ترین خصایص تاریخ بیهقی که باعث جذابیت و پسندیدگی آن به خاص و عام گشته است، جنبه ادبی و زیباشناختی آن است.

تاریخ بیهقی متکفل بخشی از بار حافظۀ تاریخی در مورد خراسان و ایران و حتی بخشی از سرزمین‌های همجوار است و در آن اطلاعات پراکنده‌ای در مورد بخش‌های کم‌رنگ از مناسبات تاریخی یا روابط رجال و چهره‌های اثرگذار ارائه گردیده است.

بیهقی در تصویر وقایع تاریخ سعی نموده است که به افراط و تفزیط و مبالغه و اغراق راه ندهد و داد تاریخ را به تمام بدهد. او به هنگام بیان واقعه‌های گذشته و کشورهای دیگر به اطلاع اشخاص و آثار معتمد تکیه نموده است؛ از جمله برای بیان تاریخ خوارزم او بیشتر به آثار ابوریحان بیرونی استناد کرده است.

مسئلۀ دیگر مورد نظر مؤلف سبک تاریخ بیهقی است. وی با دلیل‌های فراوان توانایی بیهقی را در کاربرد آرایه‌ها، صنعت‌های لفظی و معنوی و امثال اینها نشان داده است. او تأکید کرده که استفادۀ صنایع و واسطه‌های تصویر بیشتر خاص شعر است و در نثر خیلی به ندرت به نظر می‌رسد؛ ولی بیهقی در بیان خود از صور خیال به فراوانی استفاده کرده است و در بعضی موارد اثر او به شعر منثور مانند شده است.