تبارشناسی پلنگ ایرانی

چنانچه شاهد حضور پلنگ‌های 30 کیلوگرمی در شبه‌جزیره عربستان و پلنگ‌های 90کیلوگرمی در ایران و آفریقای جنوبی هستیم. چنین تغییرات گسترده‌ای در گذشته باعث شده بود محققان بالغ بر 30 زیرگونه را برای این جانور معرفی کنند. با این حال پژوهش‌های ژنتیک طی سال‌های 1990 تا 2000 میلادی نشان داد تمام پلنگ‌های دنیا تنها متعلق به 9 زیرگونه هستند. غرب آسیا به استثنای شبه‌جزیره عربستان، میزبان یکی از زیرگونه‌های این حیوان است که براساس معیارهای اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی در رده در خطر جای دارد: پلنگ ایرانی.

امروزه بیش از دو‌سوم جمعیت این زیرگونه در طبیعت کشور ایران زیست می‌کند و در کنار آن در کشورهای حوزه قفقاز، عراق، ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و قزاقستان نیز یافت می‌شود. در حال حاضر روسیه نیز برنامه‌ای برای معرفی مجدد این جانور از اسارت به طبیعت در دست اجرا دارد. به این منظور تعدادی پلنگ ایرانی از ایران، ترکمنستان و همچنین از تعدادی باغ‌وحش‌های اروپایی برای زادآوری به این کشور برده شده است.

اما بررسی جایگاه تبارشناختی و تنوع ژنتیک جمعیت‌ها از اهمیت بسزایی برای برنامه‌ریزی کارآمد طرح‌های حفاظت از حیات‌وحش برخوردار است. در این میان گونه‌های در معرض خطر انقراض ـ که از آنها بر اثر عوامل مختلف تنها جمعیت‌های لکه‌ای باقی مانده ـ از اولویت خاصی برخوردار است و تبیین جایگاه و وضعیت ژنتیک آنها در برنامه‌ریزی بلندمدت می‌تواند نقش موثری در حفاظت از آنها داشته باشد. از این‌رو از سال 86 تا 88 مطالعه‌ای به منظور ارزیابی تنوع ژنتیک و تبارشناسی پلنگ‌های ایران ـ که نماینده محدوده اصلی پراکنش زیرگونه پلنگ ایرانی در غرب آسیا هستند ـ از سوی دانشگاه تهران با همکاری سازمان حفاظت محیط‌زیست و انجمن یوزپلنگ ایرانی انجام شد. در این مطالعه پلنگ ایرانی با حوزه انتشار وسیع خود در سرتاسر کشور مورد بررسی قرار گرفت. به منظور بررسی تبارشناختی و تنوع ژنتیک این گونه، از نظر تخصصی جایگاه ژن NADH5 به طول 611 جفت باز رویDNA میتوکندریایی با استفاده از دو جفت پرایمر مورد آنالیز قرار گرفت. در مجموع 23 نمونه بافت از پلنگ از بیوم‌های مختلف کشور بخصوص سرتاسر حوزه زاگرس بررسی شد. نتیجه ‌این پژوهش حاکی است، تمامی پلنگ‌های ایران متعلق به زیرگونه شناخته‌شده پلنگ ایرانی هستند. در این پژوهش سه هاپلوتایپ (ترکیبی از ژن‌های هم‌ردیف در مکان‌های مختلف روی کروموزوم) در سرتاسر کشور مشخص شد. یکی از آنها در سرتاسر کشور پراکنش داشته و با مقایسه آن با توالی‌های موجود معلوم شد، دامنه انتشار آن حتی به کشورهای حوزه قفقاز و ترکمنستان می‌رسد. نتایج این مطالعه همچنین حاکی از حضور دو هاپلوتایپ منحصربه‌فرد در دو حوزه شرق البرز (استان گلستان) و جنوب زاگرس (استان‌های فارس و کهگیلویه و بویراحمر) است. این تحقیق مشخصا گویای اهمیت و ضرورت ارتقای حفاظت در حوزه پراکنش هاپلوتایپ اختصاصی بخصوص در جنوب زاگرس و به منظور پیشگیری از انقراض آن است، چرا که وضعیت پلنگ در جنوب زاگرس بسیار شکننده است. با وجود این‌که پژوهش براساس نشانگرهای میتوکندریایی ـ که از وراثت مادری برخوردارند ـ حاصل شده اما برای نتایج قطعی‌تر کماکان نیازمند به‌کارگیری نشانگرهای هسته‌ای نیز است.

محمدصادق فرهادی‌نیا / جام​جم