فکرهای وسواسی

مهدی دوایی، روان شناس می گوید: گاهی برخی رویدادها که از درون فرد نشأت می گیرد یا ناشی از اتفاقات و رویدادهای محیط بیرونی است، می تواند به افکار یا تصورات پریشان کننده منجر شود. فردی که وسواس ندارد، می داند که این فکر، غیرمنطقی است و دلیلی ندارد که به خاطر آن دچار اضطراب شود؛ بخصوص فردی که زمینه افسردگی نداشته باشد و آن را تجربه نکرده باشد، براحتی می تواند این افکار را رها کند و ذهنش را مشغول موضوعات دیگری کند که آزاردهنده نباشند.
اما در مواقعی، فرد با هجوم افکار پریشان کننده، احساس می کند باید از وقوع یک رویداد بد یا مصیبت جلوگیری کند. عضو هیات علمی پژوهشکده علوم شناختی، این تصور و تجسم برای فرد را مضطرب کننده می داند که اجازه نمی دهد او افکار مزاحمش را به سمت دیگری هدایت کرده و از سطح هوشیار ذهنش دور کند؛ این افکار آزاردهنده به گونه ای پایدار، تداوم می یابند و به همین نسبت، ناتوانی برای بیرون راندن این افکار از ذهن، سبب تجربه ممتد اضطراب، ناتوانی در کنترل آن و احساس درماندگی و عجز می شود.
دوایی معتقد است، زمانی که فرد به این نقطه می رسد، ذهن، جاده همواری می شود برای هجوم افکار مزاحم. در این زمان است که فرد، متوسل به حالت هایی تکراری می شود تا هجوم افکار مزاحم را خنثی کند. در نتیجه، چرخه تسلسل گونه خسته کننده ای شکل می گیرد. به محض هجوم فکر وسواسی، عادت به رفتاری بروز پیدا می کند تا احساس موقت عاری از اضطراب در فرد ایجاد کند و رفته رفته این عادت، تقویت می شود.
به اعتقاد او، با کوچک ترین تداعی موضوع های اضطراب آور، فکر وسواسی راه می افتد و به این ترتیب، شکل گیری یک رفتار سخت و آزاردهنده در فرد، نوعی احساس آرامش موقت و ناپایدار در او ایجاد می کند.

زمینه های بروز وسواس فکری
مهدی دوایی می گوید، علاوه بر زمینه های خانوادگی در شکل گیری وسواس فکری نظیر وجود خانواده های سختگیر یا سرزنش گر یا کمال گرا، خود فرد هم در شکل گیری وسواس فکری نقش مهمی می تواند ایفا کند؛ همانند افرادی که «من» آنها آسیب دیده و می خواهند نقش کنترل کننده ای برای حفاظت از خود داشته باشند. این افراد می خواهند همواره مورد تائید قرار بگیرند و نقدپذیر نیستند. به اعتقاد این روان شناس، وسواس فکری، زمینه عصب شناختی هم می تواند داشته باشد. در پژوهش های مربوط به حوزه عصب شناسی، مشخص شده است افراد وسواسی، رفتار غیرارادی بیشتری از خود نشان می دهند، عملکردهایی که مستلزم هماهنگی دیداری، حرکتی است، در این افراد ضعیف است و معمولا هر نشانه ای را در زندگی شان برجسته می کند. اضطرابی که برای بسیاری از افراد عادی است، برای این افراد می تواند فاجعه ای تهدیدآمیز باشد. او با اشاره به این نکته که وسواس، گاهی با اختلالاتی مثل صرع همراه است، تاکید می کند، برخی اختلالات که با وسواس همراه است، مبنای عصب شناختی دارد. بنابراین می توان گفت وسواس هم می تواند زمینه عصب شناختی داشته باشد.

عوامل از بین برنده قدرت تصمیم گیری
زمینه وسواس این است که هنوز جایی برای انجام بهتر کار وجود دارد. بنابراین فرد از هر کاری که انجام می دهد، رضایت خاطر ندارد و جایی که رضایت وجود نداشته باشد، تصمیم سازی و تصمیم گیری آسیب می بیند.
مهدی دوایی، ضمن تاکید بر این که وقتی صحبت از والد می شود منظور، پدر و مادر به معنای صرف نیستند و یک والد می تواند معلم، برادر بزرگ تر، مدیرعامل و رئیس کارخانه باشد، عوامل مهمی را از سوی والد ذکر می کند که می تواند باعث شود فرد، قدرت تصمیم گیری نداشته باشد یا در موقع مناسب و مبتنی بر منطق، نتواند تصمیم درستی اتخاذ کند.

رسیدگی افراطی والد
دوایی معتقد است اگر والد، رسیدگی بیش از حد به فرد داشته باشد، او می تواند دچار اختلال در قدرت تصمیم گیری شود. والدینی که به فرزند خود بیش از حد بها می دهند و هر چیزی را که او طلب می کند، بی کم و کاست و بدون هیچ حل مسأله در اختیارش قرار می دهند، سبب می شوند فرد در حل مسائل زندگی خود و برخورد با ناکامی ها، هیچ تجربه ای نداشته باشد. این روان شناس می گوید، فردی که در دوران رشد، همه چیز برایش آماده بوده، اگر در بزرگسالی با مشکل یا مسأله ای در زندگی فردی خود مواجه شود، قادر نخواهد بود تصمیم سازنده ای در برخورد با مسائل بگیرد و دچار تردید خواهد شد.

مسامحه و غفلت والد
دوایی عامل دیگری که قدرت تصمیم گیری فرد را مخدوش می کند، مسامحه و غفلت می داند؛ این که والد کاری به کار کودک، مجری یا در واقع پایین دستی نداشته باشد. اگر بود و نبود یک نفر در یک سیستم مهم نباشد، عامل ناسازگاری فرد خواهد شد. چنین فردی نمی تواند در موقعیت های مختلف، تصمیمات مناسب بگیرد. در بسیاری از مواقع، مصائب و دشواری هایی که فرد را درگیر می کند، به این دلیل است که او نتوانسته جوانب کار را بسنجد و در مواقع مختلف، تصمیمات مناسبی اتخاذ کند. او معتقد است، این افراد معمولا تشنه توجه هستند و به هر طریقی می خواهند وجود خود را اثبات کنند. در برقراری یک رابطه، اولین فردی را که برای آنها اهمیتی قائل شده، برمی گزینند. این افراد در تصمیم گیری بسیار شتاب زده عمل می کنند و برای اجرای آن تصمیم بسیار عجول هستند.

تبعیض و جانبداری از سوی والد
دوایی می گوید، تبعیض و جانبداری های مختلف از سوی والدین می تواند این ناسازگاری را در فرد به وجود بیاورد که در تصمیم گیری مشکل داشته باشد؛ گاه فرد احساس کند کسانی که درباره او تصمیم گیری می کنند، انصاف و عدل را رعایت نکرده، حقوق او را پایمال می کنند و کسی نیست که حامی اش باشد و خواسته های او مدام، سرکوب می شود. این برخورد می تواند سبب ایجاد ناکامی های مختلف برای فرد در بزرگسالی شود. به این ترتیب در فرآیند تربیتی، تصوری که فرد از خود خواهد داشت، منفی خواهد بود؛ من بدم و دیگری خوب است. چنین تصوری نداشتن اعتماد به نفس فرد را به دنبال دارد که می تواند منتهی به تصمیم گیری با شک و تردید یا تصمیم گیری افراطی شود.

نارضایتی فرد از خود
به اعتقاد مهدی دوایی، وقتی فرد در شرایطی قرار می گیرد که احساس تحقیر می کند و از جذابیت خود رضایت ندارد، نمی تواند نوع برخورد و ارتباطش را با دیگران تنظیم کند و همین مساله به تصمیم گیری نادرست در زندگی منجر می شود.

سختگیری افراطی والد
سختگیری افراطی والد از دیگر مواردی است که به گفته این روان شناس، بر چگونگی تصمیم گیری فرد اثر می گذارد؛ این که والد مدام استانداردهای خود را به فرد تحمیل کند، مدام او را تحت کنترل داشته باشد و در همه تصمیم های او دخالت کند، منجر به این می شود که فرد به تنهایی قادر به تصمیم گیری نبوده و مدام منتظر کسی باشد که برای او تصمیم بگیرد.

واکنش به قدرت تصمیم گیری آسیب دیده
مهدی دوایی، برآیند مواردی را که بر قدرت تصمیم گیری فرد اثرگذار هستند، دو نوع واکنش از سوی فرد می داند؛ طغیان و پرخاشگری و فرار از خانه، نمونه های آن است. فرد طغیانگر، اهل ریسک در زندگی است و تصمیمات بی منطق زیادی می گیرد که ممکن است از آنها آسیب ببیند. در واقع، این افراد را طبیعت، تربیت می کند. اما واکنش دیگر، درماندگی آموخته شده است؛ فرد می آموزد که بی عرضه است و نمی تواند حتی در کوچک ترین موارد زندگی خود تصمیم بگیرد و همواره باید کسی برای تصمیم گیری همراه او باشد.
>> جام جم/ آساره کیانی