راز ماندگاری برنامه‌های قدیمی و صمیمی

هر ساله صفحات تقویم که به آخرین برگ‌ها می‌رسد، مدیران رادیو و تلویزیون دور هم جمع می‌شوند و تصمیم می‌گیرند در سال بعد چه برنامه‌هایی روانه آنتن شود. در روند این تصمیم‌گیری، در روی تازه‌وارد‌ها باز می‌شود و برخی برنامه‌ها هم از گردونه رقابت خارج می‌شود، اما بخش جذاب کار مربوط به برنامه‌هایی است که مهر تائید و تمدید می‌خورند و به سازندگانشان گفته می‌شود برای دیده‌ و شنیده‌شدن در سال بعد خودتان را آماده کنید.

مدیران بشدت تمایل دارند برنامه‌های قدیمی‌شان را حفظ کنند، چون این کارها بین مردم جا افتاده‌ است؛ شناخته‌شده هستند و احتمال موفقیتشان در سال آینده بیشتر از برنامه‌های تازه‌وارد است، ضمن این که این‌گونه برنامه‌ها هزینه‌های کمتری را به سازمان تحمیل می‌کند. به این دلیل که قرار نیست همه چیز از نقطه صفر شروع شود و فقط کافی است سازندگانشان راه قبلا پیموده شده را پیش بگیرند و ادامه بدهند.

اما شرط تداوم یافتن یک برنامه این است که آن اثر بین مردم محبوبیتی کسب کرده باشد و ظرفیت‌های لازم را برای استمرار داشته باشد؛ شرطی که روی کاغذ ساده به نظر می‌رسد، اما در میدان عمل اجرا‌ی آن کار هر کسی نیست. با مرور جدول پخش تلویزیون به برنامه‌هایی چون نود، ورزش و مردم، درس‌هایی از قرآن، مسابقه محله، در شهر، سمت خدا، عمو پورنگ و شما و سیما برمی‌خوریم که واجد این ویژگی هستند. این برنامه‌ها پرسابقه و ریشه‌دار است و موضوع انتخابی‌شان آنقدر جذاب است که سال آینده هم ادامه پیدا کند.

قدیمی‌های رادیو در قالب قصه‌گویی، طنز نمایش و ترانه

رسانه رادیو در مقایسه با تلویزیون تلاش بیشتری برای حفظ برنامه‌های قدیمی‌اش داشته است. هم‌اکنون در رادیو ایران برنامه‌هایی داریم که سابقه‌شان به قبل از انقلاب برمی‌گردد. برنامه‌هایی چون «فرهنگ مردم» و «قصه ظهر جمعه» جزو برنامه‌های ریشه‌دار رادیو است که کار خودشان را در سال‌های قبل از پیروز انقلاب آغاز کرده‌اند.

به فاصله یک ماه از تاسیس رادیو در ایران، برنامه‌ای در این رسانه شکل گرفت که برای نسل امروز هم شناخته‌شده است؛ «قصه ظهر جمعه» از سال 1319 از رادیو پخش شد و تا مهر 84 ادامه داشت. این برنامه همان‌طور که از نامش پیداست و بسیاری از ما حداقل یک‌بار آن را شنیده‌ایم، ظهرهای جمعه برای مخاطبانش قصه تعریف می‌کند.

آغازگر این برنامه فضل‌الله مهتدی، معروف به صبحی بود که بعدها به خاطر مبتلا شدن به سرطان حنجره این حرفه را رها کرد. در زمانه ما نام قصه ظهر جمعه با صدای محمدرضا سرشار پیوند خورده که با صدای گرمش شنوندگان را هر هفته به سرزمین خیال‌انگیز قصه می‌برد. علی جواهرکلام، ایرج گلسرخی، حمید عاملی و مصطفی موسوی گرمارودی هر کدام در مقطعی قصه‌گویی برنامه را به عهده داشته‌اند. رهگذر و صبحی هرکدام با 24 سال حضور در این برنامه، جزو رکورد‌داران اجرا در رسانه ملی هستند.

«فرهنگ مردم» که جمعه‌ها ساعت 21 و 30 دقیقه از رادیو ایران پخش می‌شود، به آداب و رسوم مردم گوشه و کنار ایران می‌پردازد. موضوع انتخابی فرهنگ مردم آنچنان دامنه وسیعی دارد که سال‌ها و سال‌ها می‌توان درباره‌اش حرف زد. به همین خاطر است که سابقه برنامه به حدود چهار دهه می‌رسد و پخش آن همچنان ادامه دارد. فرهنگ مردم در مناسبت‌های مختلف، باورهای مردم مناطق مختلف را بررسی می‌کند. مثلا چندی پیش آیین‌ها و آداب ماه مبارک رمضان مردم بندر دیلم استان بوشهر، نهبندان بیرجند و تربت‌جام را برای شنوندگان توضیح داد.

«سلام کوچولو» هم از آن برنامه‌های قدیمی است که بیش از چهار دهه سابقه دارد. این برنامه با مشارکت خود کودکان برای بچه‌های کوچولو پخش می‌شود. برنامه گروه مخاطب کاملا مشخصی دارد و خودش را از سایر برنامه‌های رادیویی متمایز می‌کند. در تلویزیون خاله و عموها رفت و آمد زیادی دارند و چندین گروه و شبکه و بازیگر برای کودکان برنامه تولید می‌کنند، اما در رادیو خلأ برنامه‌های کودکانه کاملا حس می‌شود و بنابراین برنامه‌ای که بتواند این خلأ را پر کند، حتما دوام می‌آورد و پرشنونده می‌شود.

زمانی که عذرا وکیلی برای کار کودک به رادیو آمد، برنامه سلام کوچولو حدود یک سال روی آنتن می‌رفت و بچه‌های بزرگ‌تر با صدای کودکانه در این برنامه حرف می‌زدند و ادای بچه‌ها را در می‌آوردند. او وقتی کار را تحویل گرفت از بچه‌های خردسال استفاده کرد و برای اولین بار بود که در رادیو بچه‌های چهار ساله همراه یک مجری برنامه اجرا می‌کردند.

شب بر همه خوش تا صبح فردا

مریم نشیبا دو برنامه ریشه‌دار و پرسابقه رادیویی یعنی «گلبانگ» و «شب‌بخیر کوچولو» را اجرا می‌کند. شب‌بخیر کوچولو از سال 69 تاکنون بسیاری از بچه‌ها را با قصه‌هایش به خواب ناز فرو می‌برد. نشیبا ابتکار عمل خوبی دارد و مضمون داستان‌هایش را با مناسبت‌های مختلف هماهنگ می‌کند. مثلا چند شب پیش همزمان با دهه اول محرم، قصه‌ای برای بچه‌ها تعریف کرد که در آن چند کودک در مراسم عزاداری شرکت کرده بودند.

گلبانگ با محوریت موسیقی و آهنگ به بخشی از نیازهای شنوندگان رادیو پاسخ می‌گوید. صدای دلنشین مریم نشیبا که همچون همیشه آرام و مهربان سخن می‌گوید، جذابیت‌ گلبانگ را دو چندان می‌کند. او به درد دل شنوندگان گوش می‌دهد و به همه آنها اظهار محبت می‌کند.

بیش از 14 سال است گلبانگ هر روز بعد از اخبار ساعت 14، ترانه‌های درخواستی شنوندگانش را از رادیو ایران پخش می‌کند. چند سال پیش در یک نظرسنجی، شنوندگان رادیو گلبانگ را به عنوان محبوب‌ترین برنامه رادیو (پس از جمعه ایرانی) انتخاب کردند.

بعد از مرور گلبانگ و شب بخیر کوچولو به برنامه «جمعه ایرانی» می‌رسیم که جایگزین صبح جمعه با شما محسوب می‌شود. سال‌های قبل از انقلاب، رادیو سراسری صبح‌های جمعه برنامه طنز شادی پخش می‌کرد که شباهت‌ زیادی به جمعه ایرانی کنونی داشت. جمعه ایرانی در طول سال‌ها تغییر زیادی نکرده است. هنوز هم با همان سوژه‌های همیشگی مثل مادر شوهر، صاحبخانه، گرانی، ترافیک، بیکاری و آلودگی هوا شوخی می‌کند، ضمن این که در سال‌های اخیر جسارت بیشتری پیدا کرده و وارد حوزه شوخی‌های سیاسی هم می‌شود. از قدیمی‌ها افرادی چون علیرضا جاویدنیا، رضا عبدی، منوچهر آذری و مهران امامیه در برنامه مانده‌اند و اعضای گروه نویسندگان و برنامه‌سازان هم چندان عوض نشده‌اند.

فهرست برنامه‌های قدیمی در حال پخش رادیو را با نام بردن از دو برنامه دیگر تکمیل می‌کنیم. یکی قصه شب و دیگری تقویم تاریخ که هر دو ساعت پخش مشخص و منظمی دارند و سال‌هاست در کنار شنوندگان رادیو مانده‌اند.

پیش‌بینی راه‌هایی برای مشارکت‌دادن مخاطبان

خبرنگاران هر بار از منصور ضابطیان می‌پرسند که «رادیو هفت» در آینده چه تغییراتی خواهد داشت، او پاسخ می‌دهد: مردم ما را همین طور پذیرفته‌اند. بنابراین قرار نیست تغییر کلی ایجاد کنیم.

این پاسخ یک خطی را می‌توان به عنوان یک الگو برای دیگر برنامه‌های قدیمی در حال پخش مورد بررسی قرار داد. همه این برنامه‌ها خط مشی ثابتی دارند و در طول سال‌ها چارچوب کلی‌شان را حفظ کرده‌اند اما در مناسبت‌های مختلف تغییراتی در محتوایشان داده و چیزی را عرضه کرده‌اند که با نیاز روز مردم همخوانی داشته است.

در این باره می‌توان به ضرب‌المثلی که در میان مربیان فوتبال رواج دارد، اشاره کرد. آنها می‌گویند: «هرگز به ترکیب تیم برنده دست نزن». این فرمول جادویی برای برنامه‌های تلویزیونی هم جواب می‌دهد. مثلا نود همچنان مثل 14 سال پیش فوتبال ملی و باشگاهی ایران را بررسی می‌کند و کاری به رشته‌های دیگر و مسابقات دیگر کشورها ندارد، شب بخیر کوچولوی رادیو همچنان از سوی یک نفر اجرا می‌شود و سازنده‌اش به فکر استفاده از شخصیت‌های مختلف نیفتاده است، ماه عسل موضوعات اجتماعی را مطرح می‌کند که درونمایه اخلاقی دارد و...

در بررسی این برنامه‌ها به نکات جالب دیگری هم برمی‌خوریم؛ مثلا این که گروه مخاطبی که آنها برای خودشان تعریف کرده‌اند، کاملا مشخص و معین است یا این که در بیشتر آنها راه‌های زیادی برای افزایش میزان مشارکت مردم پیش‌بینی شده است. مثلا در برنامه نود مردم می‌توانند با پیامک نظرشان را بگویند یا برای دوربین نود اثر بفرستند. در برنامه گلبانگ رادیو، ترانه‌ها بر اساس ذائقه و خواست مخاطبان پخش می‌شود، مسابقه محله شرکت‌کنندگانش را از میان بچه‌های کوچه و خیابان و مدرسه انتخاب می‌کند، ماه عسل از مخاطبان می‌خواهد که سوژه‌های مردمی معرفی کنند و...

به هر حال سرمایه‌گذاری روی برنامه‌های قدیمی و تلاش برای حفظ آنها نتایج خوبی در بردارد. این برنامه‌ها علاوه بر آن‌که مخاطبان زیادی دارند، به مرور زمان به هویت یک شبکه تبدیل می‌شوند و با اصالتشان اعتبار رسانه را بیشتر می‌کنند، ضمن این که برنامه‌های قدیمی خاطره‌های چند نسل را زنده نگه می‌دارند و چون جلوی چشم و در جریان هستند، هیچ وقت راهی قفسه‌های بایگانی ذهن نمی‌شوند.

احسان رحیم‌زاده / جا‌م جم