گیاهانی که کودکتان را مسموم می‌کنند

به گزارش جام جم سرا به نقل از مهر- دکتر کامبیز سلطانی‌نژاد، دانشیار سم‌شناسی سازمان پزشکی قانونی کشور و دبیر انجمن سم‌شناسی و مسمومیتهای ایران و همچنین مشاور علمی ستاد مرکزی اطلاع رسانی دارو‌ها و سموم وزارت بهداشت، در قالب پاسخ به سوالاتی در این زمینه به تشریح گیاهان سمی در نقاط مختلف کشور پرداخته است:

اهمیت مسمومیت با گیاهان تا چه اندازه است؟

گیاهان به عنوان یکی از علل بروز مسمومیتهای تصادفی بویژه در کودکان زیر ۵ سال محسوب می‌شوند. در مطالعات انجام شده در آمریکا، علت ۵ تا ۱۰ درصد کل مسمومیتهای گزارش شده به مراکز کنترل مسمومیت در این کشور در اثر تماس و مصرف گیاهان سمی بوده است. در کشور ما هر چند آمار دقیق و رسمی از شیوع مسمومیتهای گیاهی وجود ندارد، ولی گزارشهای موردی حاکی از بروز انواع مسمومیتهای اتفاقی و عمدی در اثر مصرف و یا سوء مصرف گیاهان در مناطق مختلف کشور است. با توجه به شرایط اقلیمی و تنوع آب و هوایی در کشور و وجود تنوع زیاد گونه‌های گیاهی، از طرفی افزایش گرایش مردم به مصرف انواع داروهای گیاهی و گیاهان دارویی، سبب مصرف خودسرانه گیاهان در بزرگسالان با احتمال اثرات دارویی و در برخی از موارد مسمومیت می‌شود.

شیوع مسمومیت با گیاهان سمی به چه صورت است؟

مسمومیت با گیاهان در برخی از گروههای سنی و شغلی به میزان بیشتری مشاهده می‌شود. همانگونه که ذکر شد مسمومیت ناشی از گیاهان در کودکان زیر ۵ سال شیوع بیشتری دارد. کنجکاوی ذاتی کودکان در این محدوده سنی و وجود جذابیت در شکل و رنگ بخشهای مختلف یک گیاه سمی مانند میوه، دانه و برگ آن، سبب می‌شود تا کودک به صورت اتفاقی و از روی کنجکاوی اقدام به بلع قسمتهای مختلف یک گیاه سمی نماید. از نظر شغلی، بروز مسمومیتهای گیاهی در کشاورزان، باغداران، شکارچیان و کارگران مزارع و گلخانه‌ها به علت تماس بیشتر با انواع گیاهان سمی شیوع بیشتری دارد. قابل ذکر است بسیاری از گیاهان دارویی در صورتی که به صورت خودسرانه و با مقادیر بیش از حد مصرف شوند می‌توانند سبب بروز مسمومیت در انسان شوند. علاوه بر آن برخی از انواع گیاهان تزیینی مانند دیفن باخیا و خرزهره که در باغچه‌ها ی منازل و آپارتمانهای مسکونی کاشته و نگهداری می‌شوند نیز می‌توانند در صورت مصرف اتفاقی موجب بروز مسمومیت در انسان شوند.

آیا در مسمومیت با گیاهان سمی باید به بیمارستان مراجعه شود؟

مسمومیت با گیاهان در بسیاری از موارد از نظر شدت از نوع خفیف یا متوسط بوده و دارای ماهیت محدود شونده است، بطوریکه تنها در صورت درمانهای اولیه و علامتی علایم و نشانه‌های مسمومیت کاهش یافته و برطرف می‌شوند. با این وجود برخی از گیاهان مانند شوکران، خرزهره، تاتوره، گل انگشتانه و کرچک قادر به ایجاد مسمومیتهای شدید و حتی کشنده در انسان هستند، که این امر خود نیاز به انجام اقدامات درمانی فوری و ویژه و انتقال سریع بیمار مسموم به یک مرکز درمانی را اجتناب ناپذیر می‌نماید.
شدت مسمومیتهای گیاهی بستگی به عوامل متعددی مانند خصوصیات گیاه (مانند جنس و گونه گیاه، سن گیاه، شرایط آب و هوایی محل رویش گیاه، مقدار و قسمتهای مصرف شده گیاه نظیر میوه، برگ، ریشه و دانه) و خصوصیات بیمار (مانند سن، جنس، سابقه بیماریهای زمینه‌ای و خصوصیات ژنتیکی) دارد. به عبارت بهتر شدت مسمومیتهای گیاهی در افراد می‌تواند به صورت متفاوتی نسبت به هم ظاهر شوند.

وجود چه موادی در گیاهان سمی به آن‌ها ماهیت سمی داده است و سمیت زایی گیاهان به چه صورت است؟

وجود مواد شیمیایی با ساختار متنوع در گیاهان به عنوان سموم گیاهی می‌توانند با تاثیر بر سیستم‌های زیستی بدن موجب بروز اختلال و آسیب شوند. مهم‌ترین این مواد موثره از دسته آلکالوئید‌ها، اسیدهای آلی، رزین‌ها و ترکیبات شبه رزینی، مواد معدنی و الکل‌ها هستند. تعدادی از مهم‌ترین گیاهان موجود در کشور که می‌توانند سبب بروز مسمومیت شوند شامل تاتوره، شاهبیزک و بذرالبنج از جمله گیاهانی هستند که در بسیاری از نواحی کشور از جمله تهران، مناطق شمالی (استانهای گیلان و مازندران)، شمال غرب (استان آدربایجان شرقی و غربی) و مناطق شرقی کشور (استان سیستان و بلوچستان) به صورت خودرو یافت می‌شوند. این گیاهان به علت داشتن موادی از دسته آلکالویید‌ها به نام‌های آتروپین، هیوسیامین و اسکوپولامین (که در تمامی قسمتهای گیاه مانند ساقه، برگ و دانه آن موجود است) می‌توانند باعث بروز مسمومیتهای خفیف تا شدید و حتی کشنده شوند. در صورت مصرف قسمتهای مختلف گیاه از راه خوراکی و یا استنشاقی (مانند استنشاق دود حاصل از سوختن برگهای گیاه به صورت سیگار که در این مورد بیشتر از بر گهای گیاه بذرالبنج استفاده می‌شود) علایم و نشانه‌های مسمومیت خفیف مانند خشکی دهان، تاری دید، طپش قلب، احتباس ادراری، یبوست در فرد ظاهر می‌شوند. در مسمومیتهای متوسط تا شدید علایم و نشانه‌های بالینی به صورت بیقراری، پرخاشگری، توهم، افزایش دمای بدن، تشنج و اغما ظاهر می‌شوند. افزایش دمای بدن بویژه در کودکان از علایم خطرناک مسمومیت بوده و باید به سرعت درمان شود.

شوکران کبیر یا شوکران سمی یکی دیگر از گیاهان سمی محسوب می‌شود که از دیر باز آثار سمی آن برای انسان شناخته شده است. مسمومیت با این گیاه جز مسمومیت‌های شدید و کشنده محسوب می‌شود. شدت مسمومیت با این گیاه آنقدر زیاد است که در یونان باستان از عصاره برگهای این گیاه برای اعدام محکومین به مرگ استفاده می‌شود. بطوریکه در تاریخ آمده است سقراط فیلسوف شهیر یونانی با نوشیدن عصاره این گیاه اعدام شد. برگ‌های گیاه بخش سمی آن محسوب شده و علایم و نشانه‌های مسمومیت به صورت افزایش ترشحات بزاقی، درد عضلانی، طپش قلب، فلج عضلات، کاهش سطح هوشیاری، اختلالات کلیوی و نارسایی تنفسی در بیمار ظاهر می‌شوند.

دسته‌ای از گیاهان نیز در صورت ایجاد مسمومیت می‌توانند باعث بروز اختلالات قلبی و عروقی شوند. مهم‌ترین این گیاهان عبارتند از خرزهره و دارواش.

خرزهره یکی از مهم‌ترین گیاهان سمی موجود در کشور است. این گیاه که به علت داشتن برگ‌ها و گل‌های زیبا در بسیاری از مناطق کشور در پارک‌ها و باغ‌ها به عنوان یک گیاه زینتی کاشته می‌شود. این گیاه از نظر شکل ظاهری مشابه گیاه زیتون است و در صورت مصرف می‌تواند موجب بروز مسمومیتهای شدید و حتی کشنده گردد. مصرف خوراکی برگ‌ها، گل‌ها و شیرابه گلهای گیاه و حتی استنشاق دود ناشی از سوزاندن برگ‌ها و ساقه‌های گیاه می‌تواند سبب بروز مسمومیت گردد. علایم و نشانه‌های مسمومیت به صورت ضعف، بی‌اشتهایی، تهوع، استفراغ، دردهای شکمی و اختلالات قلبی شامل بی‌نظمی ضربان قلب می‌باشد. در مسمومیت‌های شدید کلاپس قلبی عروقی و مرگ نیز گزارش شده است.

دانه و هسته میوه برخی گیاهان مانند گیلاس، زردآلو و هلو بویژه در مواردی که میوه گیاه نارس است حاوی موادی موسوم به «مواد سیانوژنیک» است. این مواد در صورت مصرف خوراکی در معده، تحت اثر اسید معده از خود سیانید هیدروژن ایجاد می‌کنند که ترکیبی بسیار سمی است. گزارشهایی مبنی بر بروز مسمومیت ناشی از سیانور در اثر خوردن هشت عدد هسته میوه نارس زردآلو در کودکان وجود دارد. علایم و نشانه‌های مسمومیت به صورت تهوع، استفراغ، تنگی نفس، تعریق، خواب آلودگی، تشنج، اختلالات قلبی و تنفسی ظاهر می‌شوند. از این رو باید از خوردن دانه‌ها و هسته‌های نارس این گونه میوه‌ها بویژه توسط اطفال جلوگیری نمود.

یکی دیگر از گیاهانی که می‌تواند باعث بروز مسمومیتهای شدید در انسان شود، گیاه «کرچک» است. این گیاه در خراسان، سیستان و بلوچستان و نواحی جنوب کشور پرورش داده می‌شود. از دانه‌های این گیاه بعد از انجام فرآیندهای متعددی «روغن کرچک» بدست می‌آید که از این ترکیب به عنوان یک داروی مسهل در طب استفاده می‌شود. اما مصرف دانه‌های گیاه به علت داشتن ماده‌ای بسیار سمی به نام «ریسین» می‌تواند سبب بروز مسمومیت‌های شدید منجر به مرگ در انسان شود. خوردن ۴-۳ مغز دانه کرچک در کودکان و حدود ۱۰ دانه آن در بزرگسالان می‌تواند سبب بروز مسمومیت شدید و حتی مرگ شود. قابل ذکر است ریسین یکی از قوی‌ترین سموم شناخته شدن با منشا گیاهی می‌باشد. این ماده به علت داشتن ساختار پپتیدی در اثر حرارت بالا – مانند آنچه در فرآیند تهیه روغن کرچک انجام می‌شود- از بین می‌رود. ولی مصرف دانه‌های گیاه می‌تواند هم از طریق بروز واکنش‌های حساسیتی در افراد مستعد و هم به علت داشتن ماده سمی ریسین، سبب بروز مسمومیت در انسان شوند. خوردن دانه با پوسته سالم اثرات سمی کمتری دارد، ولی اگر در صورت جویدن، باعث آسیب به پوسته دانه گردد، مسمومیت شدید رخ می‌دهد. علایم و نشانه‌های مسمومیت شامل اختلالات گوارشی (تهوع، اسهال، دردهای شدید شکمی و سوزش لب‌ها) و در ‌‌نهایت از دست دادن آب بدن، کاهش قند خون و همولیز است.

 «گل حسرت» یا «سورنجان» یکی دیگر از گیاهانی است که می‌تواند در صورت مصرف سبب ایجاد مسمومیت در انسان گردد. تمام قسمت‌های گیاه دارای ماده «کولشی سین» است. در صورت مصرف خوراکی گیاه علایم و نشانه‌های مسمومیت به صورت تهوع، استفراغ، دردهای شکمی، اسهال، اختلالات خونی و قلبی و ریزش مو (به صورت تاخیری) ظاهر می‌شوند.

دسته‌ای دیگر از گیاهان یه علت داشتن مواد شیمیایی خاصی در برگ‌ها ی خود بویژه در برجستگی‌های روی برگ موسوم به «تریکوم» باعث بروز عوارض پوستی در هنگام تماس پوست بدن با برگ یا شیرابه حاصل از شکستن برگ‌ها می‌شوند.. گیاهانی مانند فرفیون، گزنه، کوزل، پیچک سمی و فلفل تزیینی از این دسته می‌باشند. سوزش، خارش، درد، قرمزی و تاول از مهم‌ترین این عوارض محسوب می‌شوند.

برخی از گیاهان تزیینی که در محیط کار و یا آپارتمان‌های مسکونی نگهداری می‌شوند می‌توانند در صورت مصرف خوراکی در اطفال باعث مسمومیت شوند. یکی از مهم‌ترین این گیاهان «دیفن باخیا» است که در کشور ما در بسیاری ادارات، آپارتمان‌ها و منازل به عنوان گیاه تزیینی نگهداری می‌شود. این گیاه دارای برگ‌های پهن و بزرگ به رنگ‌های زرد و قهوه‌ای بوده که به علت داشتن بلورهای «اکسالات کلسیم» در آن‌ها، در صورت مصرف خوراکی می‌تواند سبب افزایش ترشحات بزاقی، تورم شدید در لب‌ها، گلو و حنجره شود و در مواردی به علت ایجاد تورم شدید سبب انسداد راه‌های هوایی و خفگی شده است.

برخی از گونه‌های آزالیا - گیاهی که به عنوان گیاه زینتی در آپارتمان‌ها، گلخانه‌ها و باغات پرورش داده می‌شود- به علت داشتن مواد سمی موسوم به آندرومدوتوکسین در برگ‌ها و حتی شهد گل‌های این تیره از گیاهان می‌تواند در صورت مصرف خوراکی سبب بروز مسمومیت در انسان می‌شوند. حتی در برخی از کشور‌ها مانند ترکیه و کره شمالی مواردی از بروز مسمومیت‌های دسته جمعی در کودکانی که از عسل تولید شده از زنبورهایی که از شهد این گیاهان تغذیه نموده‌اند، گزارش شده است. علایم و نشانه‌های مسمومیت در این موارد شامل: احساس سوزش در دهان، سیلان بزاق، تهوع، استفراغ، اسهال، ضعف عضلانی، اختلال دید، افت فشار خون، کاهش ضربانات قلب، تنگی نفس، تشنج و اختلالات شدید قلبی و تنفسی که در برخی موارد می‌تواند کشنده باشد.

گل صدتومانی نیز از جمله گیاهانی زینتی است که جزء گیاهان سمی محسوب می‌شود. تمام قسمتهای این گیاه به علت داشتن مواد سمی از دسته گلیکوزید‌ها در صورت مصرف خوراکی می‌توانند سبب بروز مسمومیت با علایم و نشانه‌هایی مشابه مسمومیت با آزالیا شوند.

علاوه بر مسمومیتهای حاد ناشی از گیاهان، برخی از آن‌ها مانند گیاهان تیره آفتاب پرست (هلیوتروپیوم) که در بسیاری از مناطق کشور مانند دامنه‌های زاگرس به صورت خودرو وجود دارند، در صورت مصرف طولانی مدت خوراکی می‌توانند سبب بروز بیماریهای مزمنی مانند سیروز کبدی و سرطان کبد در انسان شوند.