هیچ خطری برج میلاد را تهدید نمی‌کند

مهندسی عمران و معماری در ایران چقدر وامدار تاریخ غنی این مرز و بوم است؟

ما مکان‌های تاریخی مهمی مانند چهلستون، عالی‌قاپو و برج‌های زیبا مانند گنبدقابوس داریم؛ قدمت این برج 40 ـ 30 متری به 900 سال می‌رسد. این گنبد با دانش آن زمان ساخته ‌شده و تاکنون پایدار مانده است. نکته جالب ذکر این که طراحی پی ما امروز وامدار مطالعات پی این گنبد است. ما در جای جای ایران بناها و نمادهای تاریخی بی‌نظیری داریم که ارمغان یک عمر تلاش معماران این مملکت است. به عنوان مثال ما آثار تاریخی بزرگی مانند تخت‌جمشید داریم، هر چند مقداری از این آثار تاریخی بر اثر سوختگی از بین رفته است، اما همچنان جاذبه‌های خودش را حفظ کرده است. در ایوان این بنا نقش‌برجسته‌ای از سفرای کشورهای خارجی هنگام پیشکش هدیه به پادشاه ایران دیده می‌شود. جالب است که این ایوان از جنس آهک بوده و سال‌های زیادی را توانسته است زیر خروارها خاک دوام بیاورد. ما غیر از این آثار قدیمی تاریخی، خانه‌های قدیمی در کاشان و یزد داریم که گچکاری منحصر به‌ فرد این خانه‌ها همه چشم‌ها را به خود جذب می‌کند و توانایی و دانش معماران و هنرمندان این مرز و بوم را در طول سالیان متمادی نشان می‌دهد. همین دانش و توانایی معماران ایرانی و اسلامی از باغ ارم شیراز تا مسجد امام اصفهان و تمام گوشه و کنار این سرزمین، جاذبه‌هایی برای گردشگران داخلی و خارجی و کلاس‌های درسی برای دانشجویان مهندسی عمران و معماری به‌وجود آورده است.

وقتی به یک ساختمان یا بنای بزرگ یا کوچک نگاه می‌کنیم، همیشه هنر و توانمندی مهندسی گروهی که توانسته است این دیوارها را علم کند یا آن طاق‌ها را برافرازد، تحسین می‌شود. اما گویا هنر واقعی زیر این گل و آجر و چوب و در دل زمین نهفته است. چرا دانستن خواص فیزیکی و شیمیایی خاک برای مهندسان عمران اهمیت دارد؟

خاک به عنوان مصالح ساختمانی در طرح‌های مهم مهندسی عمران به کار گرفته می‌شود و شالوده بیشتر سازه‌ها روی آن متکی است. به عبارت دیگر ما هر چه می‌سازیم در خاک است و بخصوص در معماری ایرانی از خاک است. گرچه اخیرا سازه‌هایی هم روی آب ساخته ‌شده مثل سکوهای شناور نفتی خلیج‌فارس، اما این سازه‌ها هم سرانجام روزی باید از آب عبور کنند و روی خاک سوار شوند به‌همین دلیل مهندسان عمران باید بخوبی خواص خاک از قبیل مبدأ پیدایش، دانه‌بندی، نشست، مقاومت، ظرفیت بار و خواص فیزیکی خاک را مطالعه کنند. از نظر شیمیایی نیز باید خواص آن را بدرستی شناسایی کنند تا هنگام ساخت سازه یا طرح‌های راهسازی بر اثر تغییرات جوی دچار هوازدگی و زنگ‌زدگی نشوند و پایدار بمانند. از نظر زمین‌شناسی جنس خاک به دو دسته سنگ‌ها و خاک‌ها تقسیم می‌شود. سنگ‌ها به چهار گروه درجه‌بندی می‌شود که مهم‌ترین این درجه‌بندی‌ها روش RMR است. خاک‌ها نیز عمدتا به دو گروه چسبنده (رس و سیتکی و...) و غیرچسبنده (شن و ماسه و قلوه‌ای) تقسیم‌بندی می‌شود. امروزه طبقه‌بندی‌های متعددی برای دسته‌بندی خاک‌ها برمبنای ویژگی‌های مهندسی شان وجود دارد. این نوع طبقه‌بندی در مبحث 7 پی و پی‌سازی ایران ذکر شده است. طبق این مبحث وقتی مهندسان قصد ساخت یک سازه مهم را دارند باید گزارشی از مکانیک خاک و پی آن ناحیه تهیه کنند؛ این گزارش‌ها از سوی شرکت‌های تعیین‌شده دولت تهیه می‌شود. مهندسان برمبنای این گزارش‌ها می‌توانند سازه‌شان را طراحی کرده و بسازند.

یکی از وظایف مهم زمین‌شناسی، مهندسی تشخیص احتمال وقوع فرآیندهای ژئودینامیکی مثل زمین‌لرزه است، رعایت این اصول چقدر در ساخت یک سازه اهمیت دارد؟ در این بین مهندسان ایرانی ما چقدر در ساخت سازه‌ها و پی‌ریزی بناها و راه‌ها این اصول را رعایت می‌کنند؟

یکی از گزارش‌هایی که به انضمام بررسی مکانیک‌خاک و پی می‌آید، گزارش برآورد خطر زلزله برای سازه‌های مهم است. گزارش برآورد خطر زلزله را بیشتر مهندسان مشاور ژئوتکنیک از سوی چند مرکز خاص دولتی مانند موسسه زلزله‌شناسی انجام می‌دهند. این گزارش‌ها برمبنای روز تهیه می‌شود. این گزارش‌ها میزان شتاب مبنا و طیف طرح را می‌دهند؛ بنابراین با ارائه این گزارش‌ها و بررسی آن قبل از طراحی و ساخت سازه از بروز چنین مشکلاتی پیشگیری می‌شود، مثلا ما برای برج تهران، مقاومت در مقابل 7.5 ریشتر زلزله را پیش‌بینی کرده‌ایم. این نوع مقاومت برای سازه‌های مختلف متفاوت است. علاوه بر آن ما آیین‌نامه‌ای به نام 2800 داریم که مخصوص زلزله است. در این آیین‌نامه نقشه‌ای از راه‌ها و مکان‌های ایران کشیده شده و جاهای مختلف آن طبقه‌بندی شده است که شتاب چگونه گرفته شود. در این قانون برای ساخت چنین سازه‌های خاص قید شده است که مجددا خطر پیشامد زلزله برآورد شود. شاید ما در تهران صد گزارش برآورد خطر زلزله ساختمان‌های ساخته‌ شده و در حال ساخت داشته باشیم که در این آیین نامه ذکر شده است؛ قدمت این آیین‌نامه به 20 سال می‌رسد؛ پس از بررسی مقاومت خاک و سازه در مقابل زلزله و طراحی سازه، مساله تقویت سازه برای پایداری و مقابله با زلزله‌های شدید نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. این کار را هم موسسه زلزله‌شناسی انجام می‌دهد. اکنون چند بیمارستان تهران به همین علت تقویت شده‌اند. ساختمان این بیمارستان‌ها قبلا از روی اصول ساخته نشده بودند. خوشبختانه روند نوسازی و اصولی ساختن ساختمان‌ها و سازه‌های مهم خوب پیش می‌رود، اما در مقابل، ساختمان‌های عادی غیرایمنی در کلانشهرهایمان داریم که فعلا برای آنها کاری نمی‌توانیم بکنیم، چون مخارج بهسازی آن را صاحب ساختمان قبول نمی‌کند. در ضمن ما هنوز مانند بسیاری از کشورها آیین‌نامه دولتی نداریم که هنگام تشخیص ایمن‌نبودن ساختمان‌ها در مقابل زلزله آن را تخریب کنیم. بسیاری از کشورها حتی دستور تخریب این نوع ساختمان‌ها را می‌گیرند و کاری به این مساله ندارند که صاحب آن ملک راضی به انجام این کار است یا نیست، اما رأفت اسلامی ما اجازه چنین کاری نمی‌دهد، چون بیشتر صاحبان این ساختمان‌ها مستضعف هستند. ان‌شاء‌الله دولت جدید پیگیر این مساله باشد و این مشکل بزرگ را با کمک خود صاحبان‌ خانه و دولت حل کند تا ساختمان‌های غیرایمن ما تقویت شود.

به مقاومت سازه برج میلاد اشاره کردید؛ خیلی‌ها این برج را شاهکار و بعضی‌ها هم فاجعه مهندسی می‌دانند و با مقایسه برج‌های مشابه نقدهایی مانند معماری ضعیف، زلزله‌خیزی و... را وارد کرده‌اند. شما به عنوان طراح پی این برج چقدر این نقدها را می‌پذیرید یا تکذیب می‌کنید؟

هر سازه‌ای که در هر جای تهران ساخته می‌شود، نزدیک به یکی از گسل‌های گیشا، شمال تهران، ری و کهریزک است. اکثر این گسل‌ها هم فعالند، به همین دلیل ما معمولا روی خود گسل سازه‌ای را نمی‌سازیم و در یک فاصله‌ای از آن سازه را بنا می‌کنیم. زلزله‌خیز بودن منطقه تنها مختص کشور ما نیست. بسیاری از سازه‌ها و سدهای بزرگ جهان هم حتی روی خود گسل ساخته شده‌اند؛ مثلا سدی در نیوزیلند ساخته ‌شده که روی خود گسل است. آنان هنگام ساخت این سد مطالعات زیادی انجام دادند. تمهیدات لازم آن را هم اندیشیده‌اند. در تهران اصلا اجازه ساخت و ساز روی خود گسل داده نمی‌شود مثلا همین برج میلاد حدود هفت کیلومتر از اولین گسل فاصله دارد. ما برای ساخت این برج به دقت طراحی و مطالعه کرده‌ایم تا مشکل خاصی به وجود نیاید. الان برج میلاد یک سیستم و ابزار دقیقی دارد که مدام اطلاعات را پایش می‌کند؛ مثلا سالی دو بار با کمک نقشه‌برداران، سیستم‌ها و ابزارهای دقیق رصد آنها مانندGPS و نقشه‌برداری از ارتفاع 341 متری حرکت نقاط پی این برج را اندازه‌گیری می‌کند. فناوری‌‌های پیشرفته سازمان نقشه‌برداری و مهندسان مشاور حتی تغییر مکان تا یک سانتی‌متر را هم می‌تواند، پیش‌بینی کند. ان‌شاءالله که زلزله نیاید، ولی اگر رخ دهد خیلی ناگوار است که همه جای تهران با خاک یکسان شود و فقط برج آن باقی بماند. امیدوارم همان‌گونه که هنگام رخ‌دادن زلزله مهیب مانند تبریز و کرمان شاهد عزم دولت برای بازسازی این مناطق بودیم، قبل از رخ‌دادن این حادثه بزرگ در تهران، برای بازسازی مناطق اولویت‌دار، سرمایه‌گذاری کلانی از سوی دولت شود.

خیلی‌ها هم روی متخلخل‌بودن خاک ناحیه این برج دست گذاشتند و شایعه نشست پی برج میلاد و کج‌شدن و احتمال سقوط آن هرازچند گاهی قوت می‌گیرد! خیلی‌ها پا فراتر گذاشتند و گفتند، اینرسی برخورد سقوط این برج به زمین باعث حرکت گردشی آن و خسارت‌های جانی و مالی بی‌شماری خواهد شد، این شایعه‌ها و نقدها چقدر درست یا نادرستند؟

رخ‌دادن چنین مساله‌ای بعید است، چون وزن برج حدود 150 هزار تن است. طبق بررسی‌ها و مانیتور‌های مداوم ما کل برج حین ساخت و بعد از آن فقط 4.5 سانتی‌متر نشست پیدا کرده است، در صورتی که ما نشست حدود 10 تا 15 سانتی‌متری برای چنین سازه‌ای پیش‌بینی کرده بودیم. خوشبختانه این برج به طور یکسان هم نشست پیدا کرده است این طور نیست که یک سمت آن بیشتر از سمت دیگرش نشست کند. در ضمن پی این برج 66 متر است و ما دور تا دور برج را نقاط ایمنی در نظر گرفته ایم. قطر این نقاط به 150 متر می‌رسد. در این فاصله نه صاحبان برج و نه شهرداری تهران و نه مخابرات و... حق تاسیس هیچ نوع سازه‌ای را ندارند تا پی این برج دچار مشکل شود. این مساله تاکنون رعایت شده و مدام بررسی می‌شود. رعایت چنین مساله‌ای واقعا گران تمام می‌شود، چون برای انجام یک سری تاسیسات نه شهرداری و نه ما اجازه این کار را می‌دهیم، بنابراین کار باید با صرف هزینه بیشتری در خارج از این منطقه انجام شود. مثلا قرار بود تونلی زیر این برج طراحی شود، اما به علت مساله امنیت این برج طرح مذکور منتفی شد.

همچنین ما اجازه حفاری عظیم کنار برج نمی‌دهیم تا مبادا باعث نشست برج شود. ما تمام این مسائل ایمنی را در نظر گرفته‌ایم. در ضمن ما حدود 22 تا 23 متر زیر برج را حفاری کرده‌ایم. وزن خاکی که برداشتیم تقریبا حدود دو برابر وزن برجی است که اینک گذاشته‌ایم، یعنی الان خاک در زیر پی نصف فشارهای قبل را تحمل می‌کند. با تمام این مسائل می‌توان گفت که خطری برای برج وجود ندارد، زیرا مدام اطلاعات خاک و پی آن پایش می‌شود.

اصولا مهندسان عمران، معمار و سازه باید برای ساخت یک سازه شهری چه ملاک‌هایی را مد نظر قرار دهند؟

یک سازه باید براساس نظام مهندسی یک محل طراحی و به تصویب شهرداری برسد تا پروانه ساخت دچار مشکل نشود. این مساله تنها ملاک طرح نیست باید همکاری متقابلی بین مهندسان ناظر و مهندسان کارشناس ارشد طرح نیز وجود داشته باشد تا کار بخوبی پیش برود. متاسفانه یکی از معضل‌های امروزی جامعه مهندسی شهری حفر و گودبرداری نامناسب است که باعث ریزش و تخریب ساختمان‌های اطراف سازه‌ها یا برج‌ها می‌شود. الان میزان حفر و گودبرداری در مکان‌های مختلف تهران متغیر است؛ مثلا گودبرداری ساختمان‌ها و برج‌های بلندمرتبه تهران حدود 34 متر، اما گود‌برداری سازه‌های شهر شیراز حدود 16ـ15 متر است. این گود‌برداری عمیق و چنین شرایطی، دقت و احتیاط زیاد مهندسان را می‌طلبد تا کمتر ضرری به اطرافیان وارد شود، زیرا ممکن است در اثر یک بی‌احتیاطی و گودبرداری نامناسب، ساختمان‌های دور و اطراف سازه نیز تخریب شود. خوشبختانه امروزه مهندسان ژئودینامیک، روش‌های پایدار کردن این دیوارها و مهاربندی آن را بلدند و به صورت طرح، اجرا و کنترل، بدون وارد کردن کمترین آسیب و خسارتی گودبرداری را انجام و سازه‌ها را تحویل سازنده می‌دهند. ما حدود 46 سال پیش؛ زمانی که من تازه وارد ایران شده بودم، یک آزمایشگاه خاک خیلی خوبی در دانشگاه شیراز داشتیم، اما متاسفانه ما حتی برای تست و آزمایش یک خاک ساده باید نمونه را به ایتالیا می‌بردیم. خوشبختانه امروزه با پیشرفت تکنولوژی، انقلاب عظیمی در ساخت سازه‌های ما ایجاد شده است. ساخت سدهای عظیم و گسترش شرکت‌های بزرگ ژئوتکنیک ناشی از پیشرفت‌های قوی مهندسان عمران، برق و الکترونیک ماست. امروزه این پیشرفت به گونه‌ای است که تمامی مهندسان عمران حتی فارغ‌التحصیلان دانشگاه آزاد هم مشغول به کار هستند و سطح بیکاری بین این افراد کمتر به چشم می‌خورد؛ با نگاهی اجمالی به آمارهای بیکاری صحت این گفته‌ها اثبات می‌شود.

معمولا مهندسان ایرانی در طراحی ایوان‌ها، برج‌ها و سازه‌هایشان چقدر از نماد و نشانه‌های ایرانی استفاده می‌کنند؟

ایوان‌های ما عمدتا از طراحی گنبد و فرم طاق الهام گرفته‌اند. فرم طاق‌ها دو نوع تیز و گنبدی شکل است. طاق تیز مخصوص معماری یونانی و رومی و طاق گنبدی و گرد مخصوص معماری اسلامی ایرانی است. عمدتا طاق‌هایی که در ایران ساخته می‌شود از نوع طاق‌های گرد است. این نوع طاق‌ها از مساجد مذهبی و اسلامی ما اقتباس شده‌اند. برج‌ها و سازه‌ها هم به این منوال سعی شده است از نشانه‌ها و نمادهای ایرانی و اسلامی الهام بگیرند. حتی برج میلاد که سازه‌ای جدید است و دکتر حافظی یکی از استادان دانشگاه هنر که معماری آن را به عهده داشته است، تلاش کرده با بهره‌گیری از ویژگی‌های معماری بومی و اسلامی ایران، نمای ویژه‌ای برای نماد پایتخت ایران طراحی کند.

موضوع حاکمیتی شدن آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک چه تاثیری می‌تواند در بهبود کیفیت طرح‌های عمرانی داشته باشد؟

ما در شهرهای مختلف و بعضی از شهرهای کوچک آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک داریم که مربوط به وزارت راه قدیم بود. بیشتر این آزمایشگاه‌ها دولتی بودند. کم‌کاری و کمتر بها دادن به اهمیت این موضوع باعث شد تا این آزمایشگاه‌ها برای فعالیت بهتر کارها و درآمدزایی به بخش خصوصی واگذار شوند. علاوه بر این آزمایشگاه‌های بخش خصوصی، آزمایشگاه‌های فنی و مکانیک دولتی نیز فعالند که بیشتر طرح‌های عظیم ملی را به انجام می‌رسانند. کیفیت کار یکی از مسائل اصلی است که باید در این آزمایشگاه‌ها رعایت شود. ما اکنون 400 ـ 300 شرکت عمرانی در ایران داریم. متاسفانه برخی از این شرکت‌ها کارهای کم‌دقت و سر‌هم‌بندی شده و در نتیجه ارزان ارائه می‌دهند؛ در حالی که دقت، لازمه کیفیت کار است. هر ارزانی بی‌حکمت نیست از این‌رو باید دقت کرد کار به دست شرکت‌هایی که ارزان‌تر از حد معمول انجام می‌دهند، ندهیم تا در آینده دچار مشکل نشویم.

اکنون فکر می‌کنید ایران در چه مباحثی ورود پیدا نکرده است و ضرورت دارد که هرچه زودتر به این مباحث ورود پیدا کند؟

متاسفانه ما برای ایجاد پی و راهسازی قسمت عمران به طور جدی وارد مساله محیط‌زیست نشده‌ایم. ما کم‌کم داریم سعی می‌کنیم سازه‌ها و طرح‌های پایدار بسازیم، اما هنوز این مباحث به صورت یک تا دو درس در سطح مقاطع آموزشی لیسانس و فوق لیسانس ارائه می‌شود، اما این مباحث آن قدرعمیق بیان نشده‌اند که مهندسان ما درست این کار را انجام بدهند و روی این مساله دقت لازم را داشته باشند. متاسفانه الان ما در شهرهایمان انبارهای زیادی از زباله داریم، حتی به کارگیری از این انبارهای زباله هم تکنولوژی خاص خود را می‌طلبد. با این تکنولوژی می‌توان مانع آلودگی آب محلی و تولید بیماری شد و به همین دلیل ضرورت دارد مهندسان عمران که قصد راهسازی و بویژه سدسازی را دارند روی مسائل زیست‌محیطی توجه بیشتری داشته باشند. مساله مهم دیگر، اهمیت و بها دادن به تولید داخلی مصالح جدیدژئوسنتتیکی برای ساخت سازه‌هاست. اکنون فقط چند شرکت ایرانی درگیر ساخت و تولید این نوع مصالح هستند، اما در صورتی که باید تعداد مجموعه‌های این شرکت‌ها بیشتر شود تا دیگر ما مجبور نباشیم برای تامین یک‌سری مصالح، سفارش از خارج داشته باشیم؛ به‌عنوان مثال یکی از طرح‌های من سازه بیمارستان آبادان است؛ آب مصرفی آبادان نمک دارد، به همین دلیل باید عایق‌بندی و مصالح خاصی برای آن استفاده شود. هنوز قسمتی از مصالح این بیمارستان توسط تولید‌کنندگان ما در داخل تولید نمی‌شود، بنابراین ما درگیر مساله تامین این مصالح از چند شرکت خارجی هستیم. اگر شرکت‌های تولید‌کننده داخلی ما درگیر تولید مصالح ساختمانی، گودبرداری و راه باشند، دیگر ما نیازی به تامین این مصالح از خارج کشور نخواهیم داشت و کشور ما در این زمینه به خودکفایی خواهد رسید.

در پایان شما به‌عنوان یک چهره ماندگار چه انتظاری از جامعه علمی کشور دارید؟

به نظر من دانشگاه بهترین محیطی است که می‌توان در آن کار کرد و تجربیات خود را در اختیار جوانان جویای علم قرار داد. یکی از همکارانم که در آستانه بازنشستگی است به علت علاقه زیادی که به دانشگاه و دانشجویان دارد، می‌گوید لازم نیست دولت حقوق ما را در سن بازنشستگی زیاد کند. من حتی حاضرم به دولت پول بدهم تا مرا به دانشگاه راه بدهد. راستش را بخواهید همین که سر کلاس‌های درس، چشم ما به این دانشجویان سرزنده، شاد، جویای علم، باهوش و با ذکاوت می‌افتد، نیروی شادی و مثبت آنها هم در وجود ما رخنه می‌کند. از طرفی احترام و رفتار جوانان ایرانی به استادان خودشان بخصوص استادان با تجربه و کاردان‌تر قابل ستودنی است. من هیچ کجای دنیا این نوع رفتار دانشجو با یک استاد را ندیده‌ام. استاد باتجربه و پا به سن گذاشته اسوه یک جوان ایرانی محسوب می‌شود. این استادان باید روحیه خودشان را حفظ کنند. اگر روحیه‌شان قوی نیست، حق ندارند این ناامیدی و یاس را به دانشجویانشان انتقال دهند. ناامیدی سم مهلک است، رواج این ناامیدی به‌گونه‌ای خیانت به جامعه، مملکت و نظام محسوب می‌شود، بنابراین لازم است که این افراد برای رفع مشکل خودشان اقدام کنند تا باعث ناامیدی جوانان باهوش و با احساس کشورمان نشوند.

فرزانه صدقی / جام‌جم