بادگیر ایرانی، اولین کولر در تاریخ بشر

بادگیرها، برج‌هایی هستند که برای تهویه بر بام خانه‌ها ساخته می‌شود. بادگیر را همچنین بالای آب انبارها و دهانه معدن‌ها برای تهویه می‌سازند.

در خانه‌ها هوای خنک از بادگیر که نوع ابتدایی تهویه مطبوع به شمار می‌رود، به اتاق‌های طبقه همکف یا زیرزمین‌ها فرستاده می‌شود.

بادگیرها از عناصر و سمبل‌های معماری ایرانی هستند، ولی امروزه در بسیاری کشورهای خاورمیانه کپی‌برداری واستفاده می‌شوندکه نمونه آن امیرنشین کوچک دبی است.

اساسا کولر آبی که در جهان به نام کولر ایرانی نیز شناخته می‌شود، ریشه‌ای ملی دارد و کارشناسان، بادگیرهای سنتی را که از چند هزار سال پیش در کشورمان وجود داشته است اجداد کولرهای کنونی می‌دانند.

استفاده از بادگیر از سنوات بسیار قدیم در ایران متداول بوده است. بادگیرها با اشکال مختلف در شهر‌های مرکزی و جنوب ایران ساخته شده که هر کدام برحسب ارتفاع و جهت باد طراحی و اجرا شده‌اند.

تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن در شهر‌های مختلف، از بادگیر در ابنیه مختلف مسکونی، مذهبی و خدماتی استفاده می‌شده است و هنوز هم می‌توان باقیمانده این بادگیر‌ها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب در شهرهایی مانند بندرعباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر و اقلیم گرم و خشک نواحی مرکزی مانند کرمان، نایین، یزد، طبس، کاشان، سمنان، اصفهان و حتی برخی نواحی جنوب شهر تهران مشاهده کرد.

ساختار بادگیر

بادگیر معمولا چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانه آن چند سوراخ تعبیه شده است. درون بادگیر با تیغه‌ها و جدارهایی که از خشت، چوب و خشت ساخته شده‌است، به چند بخش تقسیم می‌شود.

بادگیرها معمولا یکطرفه، چهار طرفه یا هشت طرفه است. در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند؛ ولی برعکس در شهر میبد که در ۵۰ کیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیرها کوتاه و یکطرفه هستند.

این امر به این دلیل است که در میبد، بادهای کویری، توام با گرد و غبار از سمت کویر می‌وزد و اهالی مجبورند که بادگیرهای خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند؛ ولی در یزد، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته، بادهای کویری کمتر جریان دارد و می‌توان بادگیرهای مرتفع چند طرفه احداث کرد.

عملکرد بادگیر

عملکرد بادگیر به این صورت است که باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق‌های اصلی ساختمان، آب‌انبار یا سرداب هدایت می‌کند.

در بعضی مساجد حاشیه کویر مانند مسجد قدیمی اردکان و مسجد جامع فیروز آباد در استان یزد دریچه بادگیر درست در بالای محراب قرار دارد.

به این ترتیب باد مطلوب وارد بخش‌های مختلف ساختمان و باعث تهویه و خنکی آن می‌شود.

کارکرد بادگیرها با ساده‌ترین ابزار

برای تقویت عملکرد خنک‌سازی بادگیر و استفاده از برودت تبخیری، از روش‌های دیگری نیز استفاده می‌شده است.

به عنوان مثال در شهر بم بادگیری وجود دارد که از ساختمان حدود 50 متر فاصله دارد و با یک کانال زیرزمینی به آن مرتبط است.

در بالای این کانال یک باغچه قرار دارد. بعد از آبیاری باغچه، رطوبت آن به دیوار‌های کانال ارتباطی نفوذ می‌کند و نسیم بادی را که از بادگیر به سمت ساختمان جریان دارد، خنک‌‌تر می‌کند.

در بعضی موارد نیز روی دهانه بادگیر حصیر، سوفال یا بوته‌های خار قرار می‌دادند و روی آن آب می‌پاشیدند و به این طریق رطوبت و برودت‌های هوای ورودی را افزایش می‌دادند.

تا پیش از پیدایش یخچال برقی، در بسیاری خانه‌ها مواد غذایی را در محوطه زیر بادگیر نگاه می‌داشتند تا خنک بماند و دیرتر فاسد شود.

تصفیه هوا با خاک؟!

در شهر‌هایی که باد مطلوب نیز دارای قدری گرد و غبار است، مانند گناباد در استان خراسان معمولا یک فضای خاکریز در زیر بادگیر ایجاد می‌کنند.

مقطع کانال بادگیر را در این قسمت نسبت به مقطع بالای آن قدری عریض تر می‌گیرند تا سرعت باد کاهش یابد و غبار و خاک در آن ریخته شود.

باد پس از ورود به دهانه بادگیر و عبور از محوطه خاکریز قدری صاف‌تر شده و وارد اتاق می‌شود.

شهر بادگیرها

شهر تاریخی یزد به شهر بادگیر‌ها معروف است و به تحقیق، نسبت به دیگر شهر‌های مرکزی ایران دارای بیشترین تعداد بادگیر است. در این شهر، مرتفع ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت‌آباد وجود دارد که دارای حدود 34 متر ارتفاع است.

ارتفاع دهانه فوقانی این بادگیر هشت طرفه 11 متر است و باد از هر سمتی که بوزد به درون ساختمان هدایت می‌شود.

در اینجا لازم به توضیح است که بعضی بادگیرها فقط از طریق جابه‌جایی هوا (Convection) داخل بنا را خنک می‌کنند و بعضی دیگر هم از طریق جابه‌جایی هوا و هم از طریق تبخیر (Evaporation) این عمل را انجام می‌دهند.

سیستم برودتی بادگیر باغ دولت‌آباد از طریق روش دوم است، به این صورت که جریان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روی یک حوض سنگی کوچک و فواره عبور کرده و سپس از آنجا به دیگر اتاق‌ها هدایت می‌شود.

اتاق زیر بادگیر که حوض و فواره در آن قرار دارد به صورت هشتی (هشت ضلعی) است و در‌های متعددی در آن وجود دارد. هر زمان که نیاز به خنک کردن اتاق خاصی باشد، در بین آن اتاق و اتاق هشتی زیر بادگیر را باز می‌کنند.

تندیس مسابقات بین‌المللی امارات

امارات مدت‌هاست که از شاهکارهای معماری ایرانی برای رونق بخشیدن به صنعت گردشگری شهرهای این کشور استفاده می‌کند به طوری که در اقدامی جدید، سال گذشته بادگیرهای یزد را به عنوان تندیس جایزه‌های بین‌المللی خود انتخاب کرد.

بر این اساس، تندیس مسابقه بین‌المللی معماری دبی با همکاری سازمان ملل متحد و جایزه جهانی بهبود شرایط زندگی به شکل بادگیرهای شهر یزد طراحی شد.

مسابقه بین‌المللی بهبود شرایط زندگی در بخش‌های مختلف به موضوع استفاده بهتر از فناوری‌های روز برای زندگی بهتر می‌پردازد.

تندیس این جشنواره‌ها سال‌هاست به برگزیدگان ارائه می‌شود و شیوخ عرب آن را میراث عربی می‌دانند، اما فقط اماراتی نیستند که به ارزش این شاهکار ایرانی پی برده‌اند، کارشناسان اروپایی و انگلیسی، تمرکز ویژه‌ای روی بادگیر ایرانی دارند و با معاصرسازی این فناوری، در حال ترویج استفاده از آن با هدف کاهش مصرف انرژی برآمده‌اند و نمونه‌های موفقی را بنا نهاده‌اند.