رازگشایی از معماهای علمی به زبان ساده

اتصال موضوعات علمی به زندگی روزمره

سیاوش صفاریان‌پور، مجری تلویزیونی و روزنامه‌نگار علمی است. او از سال 80 به همراه برادرش ساخت برنامه «آسمان شب» را آغاز کرده که یکی از قدیمی‌ترین برنامه‌های تخصصی در حوزه نجوم است. تهیه‌کننده برنامه علمی آسمان شب که چند سالی است به طور مداوم از شبکه چهار پخش می‌شود، درباره استانداردهای برنامه‌های علمی در تلویزیون به «جام‌جم» گفت: ما چند نوع برنامه علمی در تلویزیون داریم. اولین آنها مستندهای علمی بوده که درباره یک اتفاق یا رخداد علمی است که در کشور رخ می‌دهد. نوع دیگر برنامه‌هایی است که خود علم را توضیح می‌دهد. برنامه‌های مستند علمی، کم‌رونق‌ترین بخش برنامه‌های علمی است؛ چرا که هم نیاز به تخصص کافی دارد و هم بودجه زیاد که متاسفانه آنقدرها تخصیص داده نمی‌شود. به همین دلیل نیز این برنامه‌ها به ساده‌ترین شکل یعنی صحبت کردن با یک کارشناس در یک استودیوی کوچک و محقر انجام می‌گیرد.

وی با بیان این‌که رعایت دو نکته در برنامه‌های علمی الزامی است، افزود: وفاداری به مفهوم علم و بیان ساده از ویژگی‌هایی است که برنامه‌های علمی را تاثیرگذار و دیدنی می‌کند. صفاریان​پور اضافه کرد: از آنجا که ذات علم خشک و منطقی است، ایجاب می‌کند با تنوع در فرم این برنامه‌ها و انتخاب بیانی ساده و عامه فهم دیدن این برنامه‌ها را جذاب کنیم. اما ساده‌گیری نباید باعث شود مفهوم علم قربانی آن شود و در مفاهیم تحریفی به وجود بیاید. چرا که اگر کفه هر کدام از این دو ویژگی به هر سمتی، زیادی کشیده شود سبب عدم ارتباط و تاثیرگذاری بر مخاطبان می‌شود.

این تهیه‌کننده ادامه داد: اصلی‌ترین موضوعی که موجب تاثیرگذاری برنامه‌های علمی می‌شود، متصل کردن مفاهیم علمی به زندگی روزمره است. این موضوع باعث درک بیشتر مخاطبان و ارتباط برقرار کردن بیشتر آنان با متن برنامه می‌شود. مردم در این حالت درگیر موضوعات برنامه می‌شوند، چرا که هر روز با آن درگیرند. به طور مثال، وقتی می‌خواهیم فعل و انفعالات هسته‌ای خورشید را به مخاطب توضیح دهیم، باید از تشبیه و ایهام استفاده کنیم. مثلا خورشید را به دیگی تشبیه کنیم که در حال جوشیدن است.

صفاریان پور افزود: ما در تلویزیون مجبوریم مخاطب را پای برنامه بنشانیم و او را حفظ کنیم و فرق برنامه‌های علمی ـ آموزشی تلویزیون با دانشگاه این است که در آنجا دانشجویان مجبورند سر کلاس حضور داشته باشند و موضوعی را یاد بگیرند، اما در تلویزیون مخاطب به دنبال یادگیری نیست مگر این‌که فرم برنامه برایش جذاب باشد و ما به عنوان تهیه‌کنندگان این برنامه‌ها باید در ایجاد ساختار متنوع و زیبا بکوشیم.

برنامه‌های علمی پیوسته و دنباله‌دار باشد

مجید یوسفی، تهیه‌کننده برنامه علمی «برخط» در شبکه آموزش است. این برنامه در تلاش است با بررسی ساده‌تر موضوعات روز فناوری اطلاعات و ارتباطات (IT) عموم مردم را با این موضوعات آشنا کند. یوسفی معتقد است برخی برنامه‌های علمی در تلویزیون ما دست روی موضوعاتی می‌گذارد که بسیار قدیمی است. به اعتقاد او بیشتر این برنامه‌ها به روز نیست و از علوم روز دنیا عقب‌ است. او در همین زمینه به جام‌جم گفت: برنامه‌های علمی تلویزیون بعضا از پیوستگی خاصی برخوردار نیست و اگر یک موضوع علمی را دنبال می‌کنند این کار را به صورت پیوسته ادامه نمی‌دهند. به عبارت دیگر، این برنامه‌ها بعضا از الفبای یک موضوع علمی شروع می‌کنند اما آن را تا انتها توضیح نمی‌دهند. یعنی سوالی را در ذهن مخاطب به وجود می‌آورند و هنگامی که برای مخاطب سوالی پیش می‌آید آن را بعضا بی جواب می‌گذارند اما پاسخ کاملی به این پرسش نمی‌دهند.

وی ادامه داد: همچنین می‌توان با نظرسنجی از دغدغه‌های علمی پزشکی روز مردم، موضوعات را اولویت‌بندی و براساس آن برنامه‌سازی کرد. باید در تهیه برنامه‌های علمی به سمتی پیش برویم که کیفیت محتوا و فرم را به یک اندازه بالا ببریم تا در کنار تاثیرگذاری؛ دلچسب و دیدنی نیز بشود.

ایجاد پرسش

محمود کریمی، تهیه‌کننده برنامه «360 درجه» است؛ برنامه‌ای که چندوقتی است از شبکه چهار پخش می‌شود و به مسائل مربوط به نظام آموزش عالی کشور می‌پردازد. کریمی درباره تهیه برنامه‌های علمی در تلویزیون با اشاره به این‌که برنامه علمی باید دو موضوع را همزمان پیش ببرد، گفت: اولین کاری که یک برنامه علمی باید بخوبی آن را انجام دهد، این است که در ذهن مخاطب پرسش ایجاد کند تا مخاطب برای دریافت پاسخ برنامه را پیگیری کند.

وی ادامه داد: حتی اگر مخاطب پاسخی دریافت نکند نیز برنامه‌های علمی در کمترین حالت خود می‌توانند به مخاطب تمرین تفکر را آموزش دهند و او را وادار به اندیشیدن کنند. از آنجا که گاهی مخاطب به واسطه آموزش‌های ناقصی که در دوران تحصیل داشته نتوانسته آنقدر‌ها به سمت علم و دانش گرایش پیدا کند، به همین دلیل نیز تلویزیون باید به عنوان مکملی بر نظام آموزشی به دستاوردهای علمی کشور بپردازد و بینندگان را با آنها آشنا کند و بتواند گوشه‌ای از علم را برای آنها توضیح دهد.

وی با بیان این‌که برخی دستاوردهای علمی براحتی در دسترس همگان قرار نمی‌گیرد، به همین دلیل نیز یکی از مهم‌ترین کارکردهایی که این نوع برنامه‌ها دارند این است که اطلاعات علمی و تخصصی را در اختیار همگان قرار دهند.

کریمی ادامه داد: برنامه‌های علمی باید پرسشگر باشد و وقتی این برنامه‌ها به لحاظ کیفیت ارتقا پیدا می‌کند که از لحاظ بودجه تغذیه شود و بتوانند خود را بالا بکشند. همچنین برنامه‌های علمی در جهان فقط محدود به زبان خاصی نیست و به علم با دیدی فرامرزی نگاه می‌کند. مثلا شبکه دیسکاوری 50 سال آینده دنیای علم و فناوری را به تصویر می‌کشد. این شبکه از یک طرف طی گفت‌وگو با کارشناسان، علوم مختلف را رصد می‌کند و از طرف دیگر با استفاده از تمهیداتی تلاش می‌کند برنامه‌های علمی را از خشکی و یکنواختی خارج کند. اما در ایران برنامه‌های علمی عموما در استودیوهای کوچک و بسیار کم‌هزینه تولید می‌شود و به همین دلیل جذابیت چندانی برای مخاطب ندارد.

وی اضافه کرد: این‌که خودمان به عنوان متصدی این امر در تلویزیون با تخصیص بودجه کافی و استودیوهای بزرگ به برنامه‌هایی با موضوعات علمی اهمیت بدهیم، بینندگان نیز جذب کار می‌شوند و به آن اهمیت می‌دهند.

برنامه‌های تلویزیونی هر کدام به فراخور موضوعاتی که به آن می‌پردازند، گوشه‌ای از کنجکاوی مخاطب را تحریک می‌کنند. برنامه‌های علمی نیز در دنیای امروز که علم و تکنولوژی بشدت در حال پیشرفت است، جایگاه بسیار مهمی در میان برنامه‌های تلویزیون دارد. اما آیا این برنامه‌ها آنچنان که باید و شاید جوابگوی نیاز مخاطبان هستند؟ امید می‌رود با توجه به پیشرفت سریع علم با حمایت از برنامه‌سازان این حوزه هر روز شاهد تهیه برنامه‌هایی بهتر و موفق‌تر در حوزه برنامه‌سازی علمی باشیم تا روح تشنه مخاطب سیراب شود.

مهراوه فردوسی / گروه رادیو و تلویزیون