دزفول شهری تاریخی در شمال استان خوزستان است که هنوز هم می‌توان آن را با نام‌هایی چون شهر آجری و یا شهری با دیوارهای بلند صدا کرد. اما گسترش ساخت و سازهای شهری و ورود غیربومی‌ها به بافت تاریخی این شهر باعث شده تا بخشی از تاریخ و فرهنگ آن خدشه‌دار شود. ساخت و سازها از 5 سال قبل شدت گرفته اما کارشناسان معتقدند که هنوز هم می‌شود شهر را نجات داد.
کد خبر: ۲۹۴۷۵۱

دزفول شهر تاریخی است که در شرق رودخانه دز واقع شده و به مرور زمان بافت تاریخی آن شکل گرفته است. پل قدیم این شهر در زمان ساسانیان ساخته می‌شود تا نه تنها دو بخش رودخانه را به هم متصل کند که مسیر جندی‌شاپور را هم به آن‌سوی مرز ایران ارتباط دهد. ساسانی‌ها در همان زمان برای حفاظت از پل قلعه‌ای می‌سازند و جالب آن که امروز هم در دزفول محله‌ای به نام قلعه وجود دارد که گفته می‌شود قدیمی‌ترین محله این شهر است.
 
دزفول هنگامی رونق شهرنشینی خود را به مرور زمان بدست ‌آورد که "جندی‌شاپور" کم کم از رونق ‌افتاد و بیماری‌های واگیردار مردم شوشتر را گرفتار ‌کرد. به این ترتیب مردم به مرور زمان از روی پل قدیم عبور می‌کنند و در دزفول ساکن می‌شوند.
 
«محمد صالحی»، مدرس دانشگاه آزاد اسلامی دزفول و کارشناس سابق اداره میراث فرهنگی این شهر تاریخی درباره شکل گیری شهر می‌گوید: «دزفول روی تپه‌ای طبیعی ساخته شده است. دور تا دور این تپه را رودخانه‌ای که می‌تواند به طور فصلی سیل‌آسا باشد در بر گرفته است. به این ترتیب دزفولی‌ها خانه‌های خود را در مجاورت هم و به صورت در هم تنیده ساخته‌اند. معماری دزفول ساختارشکنانه است. بافت فشرده و در هم تنیده آن باعث شده تا معماران از گذشته در قید و بند ابعاد نباشند. حتی در بافت تاریخی خانه‌هایی وجود دارد که بخشی از آن در خانه همسایه است. معماری دزفول در عین حفظ ارزش‌های ساختارگرایانه خود به معماری بی قید و بند هم مشهور است. این تفکر ساختارشکنانه باعث شده تا این بافت در هم تنیده زیباتر از دیگر بافت‌ها به نظر برسد.»

دزفول، شهری اقلیمی

دزفول شهری گرم و مرطوب است. رطوبت این شهر گاهی به 60 تا 70 درجه هم می‌رسد و وقتی با گرمای محیط همراه می‌شود غیر قابل تحمل بوده و بر همین اساس بافت و معماری تاریخی شهر برپایه همین شرایط اقلیمی به وجود آمده است. آنچه که دزفول را از دیگر بافت‌های تاریخی متمایز می‌کند، اهمیت معماری آن در بناها و خانه‌های مردم است. یعنی برخلاف بافت‌های دیگر بناهای عمومی چون مسجد، حمام و یا دیگر بناهای شهری اهمیتی بیشتر از خانه‌های مردم ندارد و چه بسا در دزفول خانه‌های مردم اهمیتی دو چندان نسبت به بناهای عمومی دارند.
 
صالحی درباره معماری دزفول می‌گوید: «معماری بافت تاریخی دزفول در سه لایه اتفاق می‌افتد. لایه اول که زیر زمین واقع شده و به آن شوادان گفته می‌شود. لایه دوم روی زمین بوده و لایه سوم نیز در پشت بام ایجاد می‌شود. تمام این لایه‌ها در گذشته به هم ارتباط داشته و امروز به خاطر تغییر و تحولاتی که در بافت به وجود آمده ارتباط این لایه‌ها با هم قطع شده است.»
 
بر اساس این سه لایه مردم دزفول صبح‌ها تا ظهر را روی زمین زندگی می‌کردند و از ظهر تا عصر را به زیر زمین می‌رفتند. دوباره عصر روی زمین بازمی‌گشتند و شب را نیز در پشت بام سپری می‌کردند.
 
شوادان‌ها از مهمترین بخش‌های معماری دزفول هستند. ساکنین این شهر تاریخی برای رسیدن به شوادان از پس از ورود به دالانی که از کف حیاط به زیر زمین کنده شده از دو کف به نام محلی "کت" عبور می‌کنند و پس از آن به فضای قابل اقامتی می‌رسند که همان شوادان است. دمای هوای شوادان در طول سال بین 18 تا 24 درجه سانتی‌گراد است و به این ترتیب در فرار از گرمای ظهر، بخشی از زندگی ساکنان دزفول در شوادان سپری می‌شود.
 
صالحی درباره سیستم عملکرد شوادان‌ها می‌گوید: «شوادان‌ها سیستم خنک‌کننده‌ای خاصی دارند. از کف شوادان تونلی تا سقف کشیده شده است که با گرم شدن سر تونل، جریان هوای گرم از داخل شوادان آغاز می‌شود و به این ترتیب هوای داخل حیاط که بخشی از آن به خاطر وجود درخت کنار اندکی خنک شده از درون تونل وارد شوادان می‌شود. این هوای نسبتا گرم پس از طی مسیر در تونل به مرور خنک می‌شود و به این ترتیب هوای خنک وارد شوادان می‌شود. هرقدر هوای سطح و بام گرم‌تر باشد شدت هوا در شوادان‌هم بیشتر می‌شود. امروز به علت ورود تجهیزات شهری مانند کولر گازی‌ها کمتر از شوادان‌ها استفاده می‌شود و به این ترتیب بخشی از هویت معماری منطقه در خطر فراموشی و حتی تخریب است.»
 
بخشی از حفره‌های شوادان‌ها به رودخانه می‌رسید که امروز به خاطر ساخت و سازهای شهری بریده شده‌اند.
 
در دزفول بام‌های خانه‌ها به هم ارتباط داشتند. امروز این ارتباط کمتر دیده می‌شود اما هنوز هم در لابلای بافت چند ارتباطی وجود دارد. بام خانه‌ها دارای دیوار مشبکی شکلی است که به آن "ریه" می‌گویند. ریه این امکان را می‌دهد که باد در پشت بام حرکت کند اما حریم خصوصی افراد هم حفظ شود. ریه‌ها مانع از دید مردم می‌شود و خانواده‌ها به راحتی شب را در پشت بام سپری می‌کنند.
 
معماری در دزفول عموما دو یا سه طبقه است. حتی خانه‌های یک طبقه هم دیوارهای بلندی دارد. این دیوارهای بلند بخشی از نیاز مردم دزفول را برطرف می‌کرده و به این ترتیب سایه‌ها نیز بلندتر می‌شده است. شهر دزفول به شهری با دیوارهای بلند شهرت دارد.
 
گرمای هوا باعث شده تا دزفولی‌ها همیشه به سایه فکر کنند. بر همین اساس عرض کوچه‌ها در دزفول کم است و به این ترتیب همیشه در بخشی از کوچه سایه وجود دارد.
 
یکی از ویژه‌گی‌های دزفول تزئینات آجری آن است. آجر در دزفول به‌جای 5 سانت 3 سانت و نیم است و به این ترتیب تزئینات آجری و گره‌هایی که در این تزئینات دیده‌می‌شود ریزتر و زیباتر هستند. بر اساس مطالعاتی که دکتر غلامرضا نعیما در کتاب دزفول شهر آجری منتشر کرده حدود 190 گره آجری در دزفول به ثبت رسیده است. امروز از تنها بخشی از این گره‌‌های آجری دیده می‌شود و تعدادی نیز تخریب شد و دیگر احیاء نشده‌اند.
 
صالحی درباره آجرکاری در دزفول می‌گوید: «تزئینات آجرکاری دزفول هم ریشه در اقلیم گرم منطقه دارد. تعداد زیاد این تزئینات باعث می‌شود تا میان آجرها سایه ایجاد شود و به این ترتیب بخشی از دیوار پشتی خانه خنک باقی بماند و گرما کمتر وارد خانه شود.»
 
تزئینات معماری چون خووون چینی، تبنچه، گره‌کاری از جمله تزئینات معماری ثبت شده با نام دزفول است. جاذبه‌های گردشگری از جمله چشمه‌ها و گونه‌های نادر درختی بخشی از هویت منطقه‌ای دزفول را تشکیل می‌دهد.
 
در معماری دزفول کمتر از پنجره استفاده شده و عموما اگر پنجره‌ای هم وجود داشته باشد رو به ایوان باز می‌شود. دزفولی‌ها به نور که خود منبع حرارت است نیازی ندارند. آن‌ها می‌خواهند لحظاتی را در خنکی سپری کنند و برای این‌کار شرایط معماری خود را اقلیمی کرده‌اند.
 
صالحی درباره الگوی معماری در دزفول می‌گوید: «الگوی خانه‌های دزفول به یک شکل است. در این شهر از خانه 5 متری تا 5 هزار متری به یک فرم ساخته‌شدند و این نشان از تاثیر و تابعیت از معماری اقلیمی در منطقه دارد. هرچند در بافت‌های مسکونی زنده بیشتر از یک یا دو دوره قبل دیده نمی‌شود اما در دزفول می‌توان بناهای مسکونی متعلق به دوره صفوی را هم دید. بافت تاریخی امروز دزفول بیشتر به دوره قاجار و پهلوی تعلق دارد و سال گذشته با 172 هکتار وسعت در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است.»

ثبت،‌ ناجی بافت تاریخی دزفول

وضعیت ثبت آثار در دزفول تا سال قبل چندان خوشایند نبود. به گفته کارشناسان اداره میراث فرهنگی دزفول از سال 1384 برخی از آثار ارسالی جهت دریافت شماره ثبتی هنوز ثبت نشده‌اند. تا کنون 136 اثر در دزفول ثبت ملی شده و بیش از 250 اثر دیگر نیز تا کنون شناسایی شده که نیازمند ثبت است. از سوی دیگر سال گذشته 80 اثر دیگر که در دزفول شناسایی شده بود برای ثبت راهی تهران شده‌اند. این آثار شامل خانه‌ها و بناهای عمومی از قبیل بقعه‌ها، کاروانسراها و یا قلعه‌ها است. دزفول علاوه بر این‌ها آثار متعدد میراث معنوی و غیرملموس هم دارد.
 
شهر تاریخی دزفول چندان مورد توجه باستان‌شناسان نبوده اما تپه‌های اطراف شهر اهمیت زیادی دارند. محوطه‌ای چون چغاسبز یکی از محوطه‌های مهم باستانی کشور است که گفته می‌شود اولین مکان اهلی شدن کشاورزی در جهان محسوب می‌شود. مرحوم دکتر نگهبان یکی از باستان‌شناسان مشهور ایرانی است که در این محوطه باستانی مطالعاتی انجام داده است.

مهاجرین، بلای جان بومیان دزفول

مشکلات زندگی بومی و تحولات فرهنگی مهاجرت از جمله مهمترین معضلات بافت تاریخی دزفول است. محله "قلعه" که امروز از قدیمی‌ترین محله‌های دزفول محسوب می‌شود بیشتر از دیگر محله‌های تاریخی این شهر چون محله "صحرا بدر" دچار مشکلات فرهنگی و بومی شده است. بافت تاریخی ارزان این منطقه باعث شده تا عشایر و مهاجرین غیربومی این محله را برای زندگی انتخاب کنند. با ورود این اقوام، بومی‌ها کم‌کم از این محله می‌روند و در صورتی که فکری برای حفظ ارزش‌های فرهنگی دزفول که فرهنگی درون‌گراست نشود، به زودی شاهد گسست فرهنگی و در نهایت تخریب‌ساختارهای فرهنگی و معماری منطقه خواهیم بود.
 
صالحی دراین‌باره می‌گوید: «عشایر با ورود به محله‌های تاریخی دزفول،‌ زندگی قبیله‌ای را هم وارد این منطقه کردند. این نوع زندگی با زندگی مردم بومی دزفول منافات دارد. دزفولی‌ها خانوارهای کم جمعیت و درون‌گرایی هستند اما خانوارهای پر جمعیت عشایری باعث شده تا معماری خانه‌های بافت هم تغییر کند و محل زندگی این خانواده‌های پرجمعیت شود. از سوی دیگر مراودات اجتماعی عشایر هم با ساختارهای اجتماعی بومیان دزفول همخوانی ندارد و به این ترتیب کم‌کم محله قلعه از سکنه بومی خالی می‌شود.» 

***

خانه دکتر سوزنگر از جمه خانه‌های مهم تاریخی دزفول است. هرچند این خانه را سازمان میراث فرهنگی تملک کرد اما به علت عدم رسیدگی در حال تخریب بود. طی دو سال گذشته سازمان میراث فرهنگی خانه را به پیمانکار واگذار کرده تا مرمت کند. خانه زرگر و طماسب به همراه خانه دکتر سوزنگر از مهمترین خانه‌های دزفول محسوب می‌شوند.
 
پل قدیم دزفول از جمله مهمترین بناهای این شهر تاریخی است. تا چندی قبل عبور وسایل سنگین نقلیه باعث تخریب بخش‌هایی از آن شده بود که امروز عبور این وسایل از روی پل ممنوع شده است. در پایین پل دو جاده کشیده شده است که پایه پل آن دو را از هم جدا می‌کند. گاهی مردم دزفول از عریض شدن این جاده‌ها صحبت می‌کنند و شایعه تخریب پل در شهر می‌پیچد اما مسئولان میراث فرهنگی تاکید می‌کنند که چنین اتفاقی هرگز رخ نمی‌دهد.
 
بازار دزفول امروز هم یکی از بازارهای معروف خوزستان است که از چند راسته تشکیل شده و در هر راسته شغلی ایجاد شده که در کنار هم کسب و کار می‌کنند.
 
امامزاده سبزقبا از جمله بناهای مذهبی دزفول است که به گفته اهالی شهر، وی برادر امام‌رضا (ع) بوده است. ساخت و ساز در محدوده این امامزاده که از سال‌ها قبل آغاز شده، باعث تخریب بخشی از بافت تاریخی و در نهایت بر هم زدن ساختار آن شده است. 

کارشناسان تاکید می‌کنند که هنوز بافت 172 هکتاری دزفول که در سال 1335 در نقشه‌های هوایی رویت شده بود وجود دارد و این محدوده خدشه‌دار نشده است. ساخت و سازها درون بافت را تحت و الشعاع خود قرار داده و بخشی از آن را تخریب کرده است. هرچند اگر سازمان میراث فرهنگی در ارائه مجوزها پیگیری بیشتری می‌کرد، این بافت زنده هنوز هم با هویت سابق خود زنده بود. اما دیر نشده است. دزفول را هنوز هم می‌توان لمس کرد و زندگی را در آن با آداب و رسوم و سنن کهن‌اش جاری کرد.

منبع: خبرگزاری میراث فرهنگی

newsQrCode
ارسال نظرات در انتظار بررسی: ۰ انتشار یافته: ۰

نیازمندی ها