راز ماندگاری سریال مختار
هنوز هم وقتی فریبرز عرب‌نیا با خم ابرو، مقابل دوربین ظاهر می‌شود تا انتقام شهدای کربلا را بگیرد، می‌شود برای بار چندم پای تلویزیون نشست و با علم به آغاز و پایان ماجرا، از روند یک مجموعه قوی و پرقصه لذت برد. مجموعه «مختارنامه»، امسال پانزدهمین سال پخش خود را پشت‌سر می‌گذارد در حالی که هنوز هم برای بسیاری از مخاطبان جذاب است.
این را می‌شود از پیامک‌های ارسالی به سامانه ۱۶۲ روابط عمومی رسانه‌ملی دریافت که با وجود لطیفه‌ها و کنایه‌های برخی نسبت به آن، محرم هر سال درخواست پخش دوباره آن را دارند. این‌که یک مجموعه هنوز هم بعد از این همه سال پرمخاطب است، جای تامل بسیاری دارد. در گزارش پیش‌رو، به برخی جزئیات تولید آن اشاره کردیم تا مشخص شود چه زحماتی برای رسیدن به این مجموعه طی شده است. برای بیان برخی از ناگفته‌های این مجموعه، از کتاب «پرونده مختارنامه» به قلم رضا استادی استفاده کرده‌ایم.
شروع یک قصه
اما برای مرور این مجموعه پرمخاطب، قدری باید به عقب بازگردیم. به زمانی که مختارنامه کار خود را در شرایطی آغاز کرد که بودجه تلویزیون برای تولید این اثر فاخر کافی نبود و گویا با یک بودجه محدود کلید خورد. شواهد حاکی است میرباقری آن‌روزها به‌دنبال تولید«سلمان فارسی»بود اما برای سال‌ها آن راکنارگذاشت تا با بازنویسی مجدد فیلمنامه، مختارنامه را به نام خود ماندگار کند.اولین کاری که او انجام می‌دهد، پنج ماه پژوهش میدانی است تا طبق نظر رئیس وقت رسانه‌ملی، با علما ارتباط بگیرد و به جزئیات بیشتری از شخصیت مختار برسد. بازنویسی مختار سال ۱۳۸۱ در ویلای شخصی میرباقری آغاز می‌شود تا با رفتن سراغ خلاصه یک‌خطی اثر، مختار روایت شود: «مختار از کوشک سفید آغاز می‌کند و درنهایت به کوشک سرخ می‌رسد و در این مسیر با امام‌حسین(ع) آشنا می‌شود و تکامل می‌یابد.» تخصص میرباقری قصه‌گفتن است و در این کار مهارت خاصی دارد. شاید به‌همین‌خاطر هم قصه‌گویی را برای روایت یک دوران تاریخی مهم انتخاب می‌کند. درواقع اگر می‌خواست بخش انسانی را از شخصیت‌ها حذف کند، شاید داستان برای مخاطب خیلی باورپذیر نمی‌شد.
وقتی همسر ابراهیم عمل زیبایی می‌کند!
انتخاب بازیگران مرحله دیگری است که باید میرباقری به آن بپردازد که گویا ساده هم نبوده است. ابتدا تحلیل نقش شروع می‌شود و بعد سراغ بازیگران می‌رود. آن‌طور که درباره انتخاب مهدی فخیم‌زاده به‌عنوان بازیگر نقش عمر سعد گفته شده، گریم او هشت‌بار تغییر کرد و چهره‌های مختلفی برایش خلق شد. بازیگر دیگری که حضورش قطعی می‌شود فریبا کوثری در نقش عمره است. اما شاید چالش مهمی که در مورد بازیگران مختارنامه وجود دارد، تغییرات چهره در گذر زمان و لزوم حفظ راکورد آنهاست. طبق آن چیزی که رضا استادی در کتاب خود آورده، الهام حمیدی در فاصله دو مقطع که در نقش همسر کیان ایرانی بازی کرده بود عمل بینی داشته و حدیث فولادوند عمل رینوپلاستی کرده بود که درنهایت هم این تفاوت محسوس به نظر می‌رسید. اما رسیدن به بازیگر مختار و مذاکره با فریبرز عرب‌نیا، از مسیر صحبت با جمشید هاشم‌پور و پیشنهاد دستمزد بالا مطرح می‌شود. در نهایت عرب‌نیا که ابتدا برای نقش ابن‌زیاد انتخاب شده بود، وقتی حضوری به ملاقات میرباقری می‌رود، با جمله «خودش است مختار آمده» مواجه می‌شود و پرونده انتخاب بازیگر مختار هم بسته می‌شود.
یک لوکیشن پربحث
انتخاب لوکیشن برای شروع کار مختارنامه، به‌اندازه انتخاب بازیگران و جزئیات فیلمنامه اهمیت داشت. میرباقری به‌دنبال فضایی بود که مظاهر زندگی شهری در آن نباشد و بتواند دوربین را از هر چهار جهت بچرخاند. ابتدا زمین‌های ورامین، پیشوا، قلعه‌حسن‌خان، کرج، شهریار، اوشان، فشم، خاک‌سفید، دماوند و هشتگرد برای رسیدن به یک لوکیشن مطلوب بررسی می‌شود تا درنهایت گروه به زمین‌های کشاورزی احمدآباد مستوفی می‌رسد. این زمین کشاورزی بعدها مختار را برای عقد قرارداد لوکیشن با ماجراهای مختلفی همراه کرد. بااین‌حال، در بدو ماجرا باید تست خاک انجام می‌شد تا مشخص شود که وضعیت آن محل برای تحمل بار دکورهای سنگین چقدر آماده است. درنهایت عوامل مختارنامه تعهد می‌دهند که بعد از اتمام تولید، لوکیشن را تخریب کنند تا مانعی برای کاربری کشاورزی زمین نباشند.
اشقیا عاشق امام‌حسین(ع) می‌شوند
اما یکی از پربحث‌ترین مسائل پیرامون بازیگران مجموعه مختارنامه، واکنش مخاطبان به بازیگرانی است که در نقش اشقیا ظاهر شده بودند. محمد فیلی را باید یکی از همین بازیگران دانست که گفته بود اگر مادرش زنده بود به‌دلیل بازی در نقش شمر حلالش نمی‌کرد. نقش شمر از آن جهت مهم بود که این شخصیت در تاریخ و در جنگ صفین در رکاب حضرت علی(ع) جنگید اما چند سال بعد در عاشورا، مقابل فرزندان آن حضرت ایستاد. فیلی آن‌قدر در جزئیات این نقش و نمایش آن مهارت از خود نشان داد که بعد از ۱۵سال هنوز می‌توان آن راتماشا کرد و ازپیچیدگی کاراکتر شمرمطمئن شد. اوپیش ازاین درباره چالش‌های بازی در این نقش خاص گفته بود: «بازی در نقش شمر، در ابتدا یک مقدار سختی داشت اما بعد از مدتی با آن کنار آمدم. خیلی‌ها به من خرده‌گرفتند و می‌گفتند چرا این نقش را بازی کردی. حتی کارگردان که برای هر نقشی چندین گزینه داشت، به من گفت برای نقش شمر، فقط یک گزینه هست و آن هم تویی! و هیچ نقش دیگری به‌جز این را به تو نمی‌دهم. الان هم چندباری برای پروژه‌های دیگر پیشنهاد شده این نقش را تکرار کنم اما من نپذیرفته‌ام و نمی‌پذیرم، چون باور دارم نقشم کلیشه‌ای می‌شود. هرآنچه درباره شمر بود، در مختارنامه ارائه دادم و سعی کردم در آنجا کم‌فروشی نکنم.»
فیلی درباره پذیرفتن این نقش هم عنوان کرده بود: «وقتی وارد دفتر آقای فلاح (تهیه‌کننده مختارنامه) شدم، آقای میرباقری تا من را دید گفت تو شمر منی. من جا خوردم. گفتم حتما شوخی می‌کند. شاید منظورش این است که فکر کرده من در طول کار اذیتش می‌کنم اما وقتی قرارداد نوشته شد، دیدم من واقعا شمر شدم. مانده بودم که چه کار کنم. هم دوست داشتم در این کار باشم و هم آزرده و نگران که چرا من باید نقش شمر را بازی کنم. اصلا چرا من؟ چه سنخیتی با این شخصیت دارم؟ هر قدر فکر کردم دیدم عقلم به جایی قد نمی‌دهد اما از ایفای آن نقش اصلا پشیمان نیستم، چون بسیار برای من برکت داشت.»
وقتی حرمله کفش زائران را واکس می‌زند!
اما نقش خاص دیگری که در تمام این سال‌ها به‌واسطه مختارنامه ماندگار شده، حرمله است که انوش معظمی آن را به شکلی حرفه‌ای ایفا کرده. او پیش از این درباره ایفای این نقش گفته بود: «زمانی که مختارنامه روی آنتن رفت، از نظر روحی خیلی اذیت شدم. هر سال هم که پخش می‌شود، بیشتر از قبل اذیت می‌شوم چون در سال اول، کمتر مرا دیدند و از سال‌های بعد «حرمله» خیلی پررنگ و برجسته و بیشتر دیده شد. هربار با دیدن سکانس‌هایم و واکنش‌هایی که از مردم می‌دیدم، بیشتر اذیت می‌شدم. البته ما تمام اینها را به حساب عشق و ارادت خودمان به اهل‌بیت(ع)، به‌ویژه امام‌حسین(ع) و حضرت‌علی‌اصغر(ع) می‌گذاریم و این افتخار در این سریال نصیب من شد.»
اما ارادت بازیگر نقش حرمله به امام حسین(ع) هم قابل‌توجه است. او پیش از این در مصاحبه‌ای گفته بود: «کمترین کاری که از این کوچک‌ترین نوکر امام حسین(ع) برمی‌آمد اتفاق افتاد. وقتی که می‌بینم به‌واسطه این کارهای عاشورایی که انجام دادم خداوند مهر مرا در دل این مردم انداخته، حتی مرا تبدیل به یک بازیگر بین‌المللی در اربعین کرده، شکرگزارم. با افتخار در کربلا کفش زائران را واکس زدم و خاک کفش زائرین را پاک کردم؛ با خودم می‌گفتم خدایا شاهدی که من به این کار چقدر افتخار کردم. در واقع اگر چیزی هم وجود دارد آبرویی است که خود امام حسین(ع) به من داده که روز به روز هم مهر مرا بیشتر در دل مردم می‌اندازد.»
مختارنامه حالا در پانزدهمین سالی که روی آنتن می‌رود، با وجود همه طنزهایی که گاهی از آن ساخته می‌شود، باز هم پرمخاطب است و شاید بتوان گفت می‌تواند درسی برای پروژه‌های دیگر باشد تا راه و رسم ماندگاری را مشق و حماسه‌های دیگری از تاریخ خلق کنند.
روایت نویسنده مختارنامه از نقش ابراهیم
حسن میرباقری از نویسندگان سریال مختارنامه است که سال‌ها برای نگارش آن در کنار داوود میرباقری و محمد بیرانوند زحمت کشیده بود. او امسال سریال ناریا را هم روی آنتن داشت که نقشی متفاوت و برجسته بود. میرباقری حالا ۱۵سال بعد از اولین پخش مختارنامه، در گفت‌وگو با جام‌جم از بازخوردهای بسیار مثبت این مجموعه می‌گوید. او در این خصوص تأکید می‌کند: امسال بیشتر از هر سال دیگری واکنش‌ها را می‌بینم. خیلی‌ها این را به من منتقل کرده‌اند که سریال هنوز خسته‌کننده نیست و آن را دوست دارند. به‌هرحال این توفیق نصیب این کار شده و برای‌مان باارزش است اما بیشتر از هر چیزی حاصل تلاش و زبدگی خود آقای داوود میرباقری است که در این حوزه مسلط بودند. من هم در کنار ایشان بودم تا کار نویسندگی را انجام دهیم. وی درخصوص بازی در نقش ابراهیم بن مالک‌اشتر در این مجموعه می‌گوید: سال‌های زیادی از آن نقش گذشته و به‌نظرم خیلی نمی‌توان درباره آن صحبت کرد اما الان مشغول نگارش اثری هستم و ترجیح من این است از اثری که سال‌ها از آن گذشته خیلی تأثیر نگیرم. برای همین بازپخش مختارنامه را نگاه نمی‌کنم.
شروع یک قصه
اما برای مرور این مجموعه پرمخاطب، قدری باید به عقب بازگردیم. به زمانی که مختارنامه کار خود را در شرایطی آغاز کرد که بودجه تلویزیون برای تولید این اثر فاخر کافی نبود و گویا با یک بودجه محدود کلید خورد. شواهد حاکی است میرباقری آن‌روزها به‌دنبال تولید«سلمان فارسی»بود اما برای سال‌ها آن راکنارگذاشت تا با بازنویسی مجدد فیلمنامه، مختارنامه را به نام خود ماندگار کند.اولین کاری که او انجام می‌دهد، پنج ماه پژوهش میدانی است تا طبق نظر رئیس وقت رسانه‌ملی، با علما ارتباط بگیرد و به جزئیات بیشتری از شخصیت مختار برسد. بازنویسی مختار سال ۱۳۸۱ در ویلای شخصی میرباقری آغاز می‌شود تا با رفتن سراغ خلاصه یک‌خطی اثر، مختار روایت شود: «مختار از کوشک سفید آغاز می‌کند و درنهایت به کوشک سرخ می‌رسد و در این مسیر با امام‌حسین(ع) آشنا می‌شود و تکامل می‌یابد.» تخصص میرباقری قصه‌گفتن است و در این کار مهارت خاصی دارد. شاید به‌همین‌خاطر هم قصه‌گویی را برای روایت یک دوران تاریخی مهم انتخاب می‌کند. درواقع اگر می‌خواست بخش انسانی را از شخصیت‌ها حذف کند، شاید داستان برای مخاطب خیلی باورپذیر نمی‌شد.
وقتی همسر ابراهیم عمل زیبایی می‌کند!
انتخاب بازیگران مرحله دیگری است که باید میرباقری به آن بپردازد که گویا ساده هم نبوده است. ابتدا تحلیل نقش شروع می‌شود و بعد سراغ بازیگران می‌رود. آن‌طور که درباره انتخاب مهدی فخیم‌زاده به‌عنوان بازیگر نقش عمر سعد گفته شده، گریم او هشت‌بار تغییر کرد و چهره‌های مختلفی برایش خلق شد. بازیگر دیگری که حضورش قطعی می‌شود فریبا کوثری در نقش عمره است. اما شاید چالش مهمی که در مورد بازیگران مختارنامه وجود دارد، تغییرات چهره در گذر زمان و لزوم حفظ راکورد آنهاست. طبق آن چیزی که رضا استادی در کتاب خود آورده، الهام حمیدی در فاصله دو مقطع که در نقش همسر کیان ایرانی بازی کرده بود عمل بینی داشته و حدیث فولادوند عمل رینوپلاستی کرده بود که درنهایت هم این تفاوت محسوس به نظر می‌رسید. اما رسیدن به بازیگر مختار و مذاکره با فریبرز عرب‌نیا، از مسیر صحبت با جمشید هاشم‌پور و پیشنهاد دستمزد بالا مطرح می‌شود. در نهایت عرب‌نیا که ابتدا برای نقش ابن‌زیاد انتخاب شده بود، وقتی حضوری به ملاقات میرباقری می‌رود، با جمله «خودش است مختار آمده» مواجه می‌شود و پرونده انتخاب بازیگر مختار هم بسته می‌شود.
یک لوکیشن پربحث
انتخاب لوکیشن برای شروع کار مختارنامه، به‌اندازه انتخاب بازیگران و جزئیات فیلمنامه اهمیت داشت. میرباقری به‌دنبال فضایی بود که مظاهر زندگی شهری در آن نباشد و بتواند دوربین را از هر چهار جهت بچرخاند. ابتدا زمین‌های ورامین، پیشوا، قلعه‌حسن‌خان، کرج، شهریار، اوشان، فشم، خاک‌سفید، دماوند و هشتگرد برای رسیدن به یک لوکیشن مطلوب بررسی می‌شود تا درنهایت گروه به زمین‌های کشاورزی احمدآباد مستوفی می‌رسد. این زمین کشاورزی بعدها مختار را برای عقد قرارداد لوکیشن با ماجراهای مختلفی همراه کرد. بااین‌حال، در بدو ماجرا باید تست خاک انجام می‌شد تا مشخص شود که وضعیت آن محل برای تحمل بار دکورهای سنگین چقدر آماده است. درنهایت عوامل مختارنامه تعهد می‌دهند که بعد از اتمام تولید، لوکیشن را تخریب کنند تا مانعی برای کاربری کشاورزی زمین نباشند.
اشقیا عاشق امام‌حسین(ع) می‌شوند
اما یکی از پربحث‌ترین مسائل پیرامون بازیگران مجموعه مختارنامه، واکنش مخاطبان به بازیگرانی است که در نقش اشقیا ظاهر شده بودند. محمد فیلی را باید یکی از همین بازیگران دانست که گفته بود اگر مادرش زنده بود به‌دلیل بازی در نقش شمر حلالش نمی‌کرد. نقش شمر از آن جهت مهم بود که این شخصیت در تاریخ و در جنگ صفین در رکاب حضرت علی(ع) جنگید اما چند سال بعد در عاشورا، مقابل فرزندان آن حضرت ایستاد. فیلی آن‌قدر در جزئیات این نقش و نمایش آن مهارت از خود نشان داد که بعد از ۱۵سال هنوز می‌توان آن راتماشا کرد و ازپیچیدگی کاراکتر شمرمطمئن شد. اوپیش ازاین درباره چالش‌های بازی در این نقش خاص گفته بود: «بازی در نقش شمر، در ابتدا یک مقدار سختی داشت اما بعد از مدتی با آن کنار آمدم. خیلی‌ها به من خرده‌گرفتند و می‌گفتند چرا این نقش را بازی کردی. حتی کارگردان که برای هر نقشی چندین گزینه داشت، به من گفت برای نقش شمر، فقط یک گزینه هست و آن هم تویی! و هیچ نقش دیگری به‌جز این را به تو نمی‌دهم. الان هم چندباری برای پروژه‌های دیگر پیشنهاد شده این نقش را تکرار کنم اما من نپذیرفته‌ام و نمی‌پذیرم، چون باور دارم نقشم کلیشه‌ای می‌شود. هرآنچه درباره شمر بود، در مختارنامه ارائه دادم و سعی کردم در آنجا کم‌فروشی نکنم.»
فیلی درباره پذیرفتن این نقش هم عنوان کرده بود: «وقتی وارد دفتر آقای فلاح (تهیه‌کننده مختارنامه) شدم، آقای میرباقری تا من را دید گفت تو شمر منی. من جا خوردم. گفتم حتما شوخی می‌کند. شاید منظورش این است که فکر کرده من در طول کار اذیتش می‌کنم اما وقتی قرارداد نوشته شد، دیدم من واقعا شمر شدم. مانده بودم که چه کار کنم. هم دوست داشتم در این کار باشم و هم آزرده و نگران که چرا من باید نقش شمر را بازی کنم. اصلا چرا من؟ چه سنخیتی با این شخصیت دارم؟ هر قدر فکر کردم دیدم عقلم به جایی قد نمی‌دهد اما از ایفای آن نقش اصلا پشیمان نیستم، چون بسیار برای من برکت داشت.»
وقتی حرمله کفش زائران را واکس می‌زند!
اما نقش خاص دیگری که در تمام این سال‌ها به‌واسطه مختارنامه ماندگار شده، حرمله است که انوش معظمی آن را به شکلی حرفه‌ای ایفا کرده. او پیش از این درباره ایفای این نقش گفته بود: «زمانی که مختارنامه روی آنتن رفت، از نظر روحی خیلی اذیت شدم. هر سال هم که پخش می‌شود، بیشتر از قبل اذیت می‌شوم چون در سال اول، کمتر مرا دیدند و از سال‌های بعد «حرمله» خیلی پررنگ و برجسته و بیشتر دیده شد. هربار با دیدن سکانس‌هایم و واکنش‌هایی که از مردم می‌دیدم، بیشتر اذیت می‌شدم. البته ما تمام اینها را به حساب عشق و ارادت خودمان به اهل‌بیت(ع)، به‌ویژه امام‌حسین(ع) و حضرت‌علی‌اصغر(ع) می‌گذاریم و این افتخار در این سریال نصیب من شد.»
اما ارادت بازیگر نقش حرمله به امام حسین(ع) هم قابل‌توجه است. او پیش از این در مصاحبه‌ای گفته بود: «کمترین کاری که از این کوچک‌ترین نوکر امام حسین(ع) برمی‌آمد اتفاق افتاد. وقتی که می‌بینم به‌واسطه این کارهای عاشورایی که انجام دادم خداوند مهر مرا در دل این مردم انداخته، حتی مرا تبدیل به یک بازیگر بین‌المللی در اربعین کرده، شکرگزارم. با افتخار در کربلا کفش زائران را واکس زدم و خاک کفش زائرین را پاک کردم؛ با خودم می‌گفتم خدایا شاهدی که من به این کار چقدر افتخار کردم. در واقع اگر چیزی هم وجود دارد آبرویی است که خود امام حسین(ع) به من داده که روز به روز هم مهر مرا بیشتر در دل مردم می‌اندازد.»
مختارنامه حالا در پانزدهمین سالی که روی آنتن می‌رود، با وجود همه طنزهایی که گاهی از آن ساخته می‌شود، باز هم پرمخاطب است و شاید بتوان گفت می‌تواند درسی برای پروژه‌های دیگر باشد تا راه و رسم ماندگاری را مشق و حماسه‌های دیگری از تاریخ خلق کنند.
روایت نویسنده مختارنامه از نقش ابراهیم
حسن میرباقری از نویسندگان سریال مختارنامه است که سال‌ها برای نگارش آن در کنار داوود میرباقری و محمد بیرانوند زحمت کشیده بود. او امسال سریال ناریا را هم روی آنتن داشت که نقشی متفاوت و برجسته بود. میرباقری حالا ۱۵سال بعد از اولین پخش مختارنامه، در گفت‌وگو با جام‌جم از بازخوردهای بسیار مثبت این مجموعه می‌گوید. او در این خصوص تأکید می‌کند: امسال بیشتر از هر سال دیگری واکنش‌ها را می‌بینم. خیلی‌ها این را به من منتقل کرده‌اند که سریال هنوز خسته‌کننده نیست و آن را دوست دارند. به‌هرحال این توفیق نصیب این کار شده و برای‌مان باارزش است اما بیشتر از هر چیزی حاصل تلاش و زبدگی خود آقای داوود میرباقری است که در این حوزه مسلط بودند. من هم در کنار ایشان بودم تا کار نویسندگی را انجام دهیم. وی درخصوص بازی در نقش ابراهیم بن مالک‌اشتر در این مجموعه می‌گوید: سال‌های زیادی از آن نقش گذشته و به‌نظرم خیلی نمی‌توان درباره آن صحبت کرد اما الان مشغول نگارش اثری هستم و ترجیح من این است از اثری که سال‌ها از آن گذشته خیلی تأثیر نگیرم. برای همین بازپخش مختارنامه را نگاه نمی‌کنم.
