یک تعزیه متفاوت

بخش مهمی از سوز سوگواری این ۱۳۸۴ سال (از سال ۶۱ هجری) ریشه در همین دریغ مقدر دارد و ریشه این اشک‌ها و گریه‌ها و بغض‌های هرساله، همان امداد و همراهی صورت‌نگرفته دیروز است. کاری که مردم حصیرآباد اهواز، هرسال در صحنه پایانی تعزیه می‌کنند و در مشارکت و مداخله‌ای موثر، وارد میدان اجرا می‌شوند و اجازه نمی‌دهند شمر امام حسین(ع) را به شهادت برساند، یک اتفاق منحصربه‌فرد تاریخی که فارغ از نشانه‌های برجسته ارادت ازلی و ابدی به سالار شهیدان، حکم جبران مافاتی تاریخی هم دارد. 

 

کاملا درست است. ذهنیت و برداشتم این است که به اندازه ارادت همه ما به امام حسین (ع) می‌توانیم برداشت و نگاه متفاوتی به تک‌تک این ماجراها و آیین‌ها و اجراهای مختلف تعزیه داشته باشیم. قصه‌ای را هم که من درباره آن فیلم ساختم، کاملا یک تعزیه داستان‌محور است و ارتباط انسان‌ها با هم و دخالت‌شان در یک امر واقع‌شده در گذشته، زنده بودن این آیین را نشان می‌دهد. به همین دلیل برایم جذاب بود که در این حوزه کار کنم و خیلی خوشحالم که امام حسین (ع) این لطف را داشت و به ما اجازه داد این کار را انجام دهیم.

 

اگر بخواهم دقیق‌تر بگویم، شاید الان قدمتی بیش از ۳۰سال دارد. 

 

آنطور که شنیده‌ام، رزمنده‌های جنگ این حرکت را شروع کردند. این نقل قول است، البته بیشتر تماشاگران تعزیه حصیرآباد اهواز هم جانباز یا از رزمنده‌های دوران جنگ بودند. 

 

این اتفاق، متاثر از ارادت مردم به امام حسین‌(ع) است، هرچند همین حرکت آنجا مخالفانی هم دارد؛ برخی نمی‌خواهند چنین اتفاقی رخ دهد و تعزیه ناتمام بماند. من هم در این مستند سراغ موافقان و مخالفان این حرکت رفتم و با آنها صحبت کردم، هردو گروه منطق خود را مطرح می‌کنند. بازیگر نقش شمر هم این میان حضور دارد و ننگ ادای این نقش همچنان برای اوست، چه رسد به چالش‌هایی از این دست و استرس و نگرانی از ورود هرباره مردم به تعزیه در صحنه آخر.

 

دقیقا همین‌طور است. یعقوب در فیلم یک دیالوگی دارد که می‌گوید: «در ۱۰ روز محرم، زنم مرا به خانه راه نمی‌دهد.» فکر کنم همین جمله به اندازه کافی گویای وضعیت بازیگر نقش شمر است و نیاز به توضیح ندارد. 

 

بله، در همین تضاد است که درام شکل می‌‌گیرد.

 

اطلاع ندارم. فقط می‌دانم در محلات و مناطق دیگر اهواز هم تعزیه خیلی اجرا می‌شود، البته آنجا در جنوب و بین اعراب، چندان از کلمه تعزیه استفاده نمی‌شود و بیشتر عبارت شبیه‌خوانی را به کار می‌برند. خاص بودن این اتفاق روایت شده در مستند را هم از اهالی همان محله حصیرآباد اهواز شنیدم و برایم جذاب شد تا برای تحقیق و پژوهش و ساخت فیلم سراغ آن بروم. 

 

اصلا یک پرفورمنس است، یک نمایش واقعی ولی عجیب مذهبی، ملی و آیینی است. هرآنچه در دانشگاه‌ها تدریس می‌کنند و تازه برخی می‌خواهند تجربه کنند را، آن مردم سال‌هاست به‌طور فطری و غریزی انجام می‌دهند. حتما ما تعزیه‌های بهتر و بزرگ‌تری در کشور داریم، حتی شهر نطنز در ایران پایتخت تعزیه لقب گرفته یا در شهرهای دیگر مثل زواره تعزیه‌های خوبی اجرا می‌شود. آقای ناصر تقوایی درباره تعزیه فیلم ساخته است و به‌جز اینها سال‌ها درباره تعزیه، کار و تحقیق و پژوهش شده اما آن چیزی که از تعزیه روایت شده در مستند صحنه آخر را متفاوت می‌کند، حضور و روابط مردم و آنجاست که در اصل قصه مداخله می‌کنند.

 

کاملا مردم‌شناسی است.

 

دلیل خنده، فرهنگ جنوب است که درباره هر مشکل و مسأله‌ای با بیانی شیرین حرف می‌زنند. تماشاگران مستند درواقع به این بخش و به حرف‌های شنیدنی بعضی از شخصیت‌ها می‌خندند و به دلیل آن با اثر ارتباط برقرار می‌کنند. همین هم جنبه مردم‌شناسی دارد. ما در بخش کمی از فیلم، تعزیه را می‌بینیم و قبل از آن بیشتر دنبال نمایش ارتباط مردم و ارادت‌شان به امام حسین‌(ع) بودیم. وقتی وارد تعزیه و روز عاشورا می‌شویم، دیگر از آن شیرینی فیلم خبری نیست و حزن، کاملا فراگیر می‌شود.

 

نه، اصلا. تعزیه، شکل یک ارادت به امام حسین‌(ع) است. وقتی این ارادت مصداق بزرگ‌تری پیدا می‌کند، فرم کار در مقابل محتوا گم می‌شود. ما داریم نمونه و نمایشی از ارادت را نشان می‌دهیم اما در این میان ناگهان همه چیز شکل آوانگاردی به خود می‌گیرد و یک ارادت بزرگ‌تری نسبت به امام حسین‌(ع) رو می‌شود و مردم می‌گویند ما حتی شکل و اجرای نمایشی درباره شهادت امام را هم نمی‌خواهیم ببینیم.

 

واقعا نمی‌دانم دلیل این کار کدام‌یک از اینهاست اما این رفتار را یک واکنش می‌بینم، این‌که مردم می‌خواهند یک آدم قدیس آسیب نبیند. احساس می‌کنم این مردم خودشان را در روز عاشورا و در زمین کربلا می‌بینند و مداخله می‌کنند.

 

بله، آفرین! می‌خواهند نبود و همراهی‌شان را با این حضور و مداخله نشان دهند.

 

آن اوایل فیلم را به دو سه کشور فرستادم که واکنش‌های خوبی هم داشت اما به‌هرحال فهم موضوع برای مردمی که با این فرهنگ و امام‌حسین(ع) آشنایی ندارند کمی سخت است. برای همین بیشتر نمایش مستند در داخل کشور بود.

 

در این زمینه کار تحقیقی نکردم که بخواهم به این سؤال، جواب بدهم. اگر چیزی بگویم خیلی کارشناسانه نیست اما شاید همین اقبال و مداخله مردمی که در مستند صحنه آخر نشان می‌دهم، نقض این نگاه باشد.

 

نمی‌توانم بگویم کدام‌یک وجه پررنگ‌تری دارد اما می‌توانم بگویم کدام‌یک در کجا جنبه بارزتری دارد. یعنی ممکن است تعزیه در خیلی از جاها اجرا شود و وجه نمایشی‌اش غالب باشد و در خیلی از جاها هم جنبه آیینی تعزیه به چشم بیاید. فکر می‌کنم حداقل در آن تعزیه‌ای که من در فیلمم به تصویر کشیدم، وجه آیینی خیلی پررنگ‌تر و قوی‌تر است.

 

اگر علاقه‌مند به تماشای مستند «صحنه‌آخر» به تهیه‌کنندگی و کارگردانی محمد قاسم‌پور هستید، می‌توانید این فیلم را در گروه سینمایی هنر و تجربه ببینید. صحنه‌آخر درباره مراسم تعزیه‌ای متفاوت در اهواز است که سابقه طولانی دارد و تصویر تازه‌ای از ارادت مردم به امام‌حسین(ع) را روایت می‌کند. این مستند که نخستین بار در یازدهمین جشنواره سینماحقیقت به‌نمایش‌درآمد، در چند جشنواره‌ داخلی و خارجی حضور داشت و با استقبال خوب تماشاگران و منتقدان همراه شد.مستندهای مرکب، چند شاخه گل مریم، یک روز معمولی، ثبت، ته تهران، قلعه‌گنج، داروخانه و عصای سفید از دیگر آثار قاسمپور است. برخی دیگر از عوامل این فیلم مستند عبارتند از تدوین: بهروز داوری، طراحی و ترکیب صدا: محمدحسین ابراهیمی، فیلمبردار: سروش حضرتی، محمد قاسم‌پور، مشاور کارگردان: مرتضی پایه‌شناس.