روایت صادقانه از تاریخ نظامی

مجتبی میناوند، مستندساز جوانی است که علاقه بسیاری به این حوزه دارد و مجموعه مستندی به نام «جاسوسان صنعتی» را برای شبکه مستند تهیه و تولید کرده که دوشنبه‌ها روی آنتن می‌رود. این مستندساز پیش از این هم مستندی به نام «جنگ، ظهور غول‌های صنعتی نظامی» را نیز که مربوط به شرکت‌های صنعتی و فناوری بود، برای این شبکه ساخته و مورد توجه علاقه‌مندان به این حوزه قرار گرفته بود. حالا در جدیدترین ساخته‌اش نیز سراغ همین مسأله رفته و نگاه جامع‌تر و کامل‌تری به این مقوله دارد. از این‌رو جام‌جم با این مستندساز درباره این مجموعه گفت‌و‌گویی داشته که شاید خواندن آن برای افرادی که به چنین موضوعاتی علاقه دارند جالب باشد. پس پیشنهاد می‌کنیم در این گفت‌و‌گو همراه ما باشید.

چطور شد که به فکر ساخت مجموعه‌ای با این مضمون افتادید و آیا ارتباطی با مستند قبلی‌تان یعنی «جنگ، ظهور غول‌های صنعتی نظامی» هم دارد؟

جاسوسان صنعتی، یک مجموعه ۲۰ قسمتی است که هر قسمت در نیم ساعت طراحی شده. مستند قبلی را دو سال پیش ساختم و جرقه این مستند هم بعد از آن زده شد. یعنی به‌دلیل سختی‌ای که این موضوع داشت، بیش از یک‌سال کار تحقیق و پژوهش آن طول کشید و روی آن کار کردیم. یکی از سختی‌های این کار آرشیوی بودن آن است که به‌هر حال دسترسی به منابع آرشیوی کار راحتی نیست. آن هم در شرایط فیلترینگ که کار را سخت‌تر می‌کرد. از طرفی حساسیت ما به نسبت مجموعه قبلی بیشتر شده بود.

به هر حال روی موضوع سختی دست گذاشته‌اید.

بله. به‌لحاظ پژوهشی این کار سختی‌های خاص خودش را داشت. به‌لحاظ نوشتار متن و دسترسی به آرشیو هم با مصائب بسیاری مواجه شدیم. یکی از حساسیت‌های مهمی که در مجموعه قبلی داشتیم، مسأله آرشیو بود. چون هم دسترسی به آرشیو کار راحتی نبود و هم باید از تصاویر باکیفیت استفاده می‌کردیم. همین رویکرد را در این مجموعه هم داشتیم. به‌هر حال موضوع جاسوسی مهم است و وقتی چنین مسأله‌ای عنوان می‌شود، یعنی یک کشور جاسوسی کرده و از یک کشور دیگر جاسوسی شده است. همین باعث می‌شود که دو طرف ماجرا به سمتی بروند که قصه را بنا به شرایط خودشان روایت کنند. بنابراین همین مسأله برای مستندساز چالش بزرگی محسوب می‌شود، چون باید صحت این قضیه مشخص شود و بتوانیم از منابع موثق در این باره استفاده کنیم. همین قضیه در بحث پژوهش کار را برای ما سخت می‌کرد. یادم هست که سه قسمت از این مجموعه را پژوهش کردیم و متن نوشته و تدوین هم انجام شد اما در ادامه نکته‌ای پیش آمد که متوجه شدیم این مطالب واقعی نیست و به نوعی تحریف شده است. به‌هر حال چون ما به منابع آرشیوی خیلی دسترسی نداریم، از این‌رو یکی از مهم‌ترین سختی‌های کار همین موضوع بود.

با این حساب شما برای ساخت این مجموعه از چه منابعی استفاده کردید؟

در مجموعه قبلی به سمت خریداری آرشیو رفتیم و به همین دلیل کار پرهزینه‌ای شد. البته این مسأله برای هر مستندسازی که وارد این حوزه می‌شود، پیش می‌آید. در ساخت چنین مستندهایی یکی از مهم‌ترین مشکلات این است که به منابع آرشیوی دنیا دسترسی نداریم و نمی‌توانیم خریداری کنیم، چون باید بودجه کل پروژه را برای یک پلان بدهیم و همین کار را سخت می‌کند، بنابراین تلاش کردیم تا جایی که می‌توانیم از منابع موثق برای این کار استفاده کنیم.

درباره قسمت‌های مختلف این مجموعه هم توضیح می‌دهید؟ این‌که روی چه مسائلی در این زمینه متمرکز شدید؟
«نبرد خط لوله‌ها» یکی از قسمت‌های این مجموعه است که درباره ماجرای درگیری شوروی و آمریکا بر سر خط لوله سیبری است. «نیمه پنهان ماه» قسمت دیگری است که درباره پدر موشکی آمریکاست. تنها قسمت این مجموعه که با کشور خودمان ارتباط دارد هم در این مجموعه داریم که روایت غربی‌ها از ماجرای خرابکاری هسته‌ای در سال ۲۰۰۳ است که به نظرم قسمت جالبی شده است.

با توجه به موضوعاتی که برای این مستند انتخاب کردید، قطعا مخاطب این مجموعه افراد خاصی خواهند بود. در نظرتان این بوده مخاطبانی را جذب کنید که به چنین موضوعاتی علاقه‌مند هستند؟
ما در مجموعه جنگ، ظهور غول‌های صنعتی نظامی به ۲۰ کمپانی صنعتی دنیا که در حوزه نظامی هم فعال هستند پرداختیم دیدیم که برای مخاطبان بسیاری معرفی این کمپانی‌ها چقدر جذاب بود و درباره‌اش صحبت می‌کردند. چون چنین مستندهایی به دلایلی کمتر ساخته می‌شود و کمتر فیلمسازی در چنین فضاهایی کار می‌کند. البته زمانی که ما با آقای یزدی چنین طرحی را مطرح کردیم، خیلی استقبال کرد اما درباره مخاطب مستند هم باید بگویم که اتفاقا چنین مستندهایی مخاطبان عام هم دارد. به این خاطر که هم از شبکه مستند پخش می‌شود که متعلق به تلویزیون است و از طرفی ما مخاطب عام را هم در نظر داشتیم اما خب ممکن است چنین موضوعی علاقه‌مندان به‌خصوصی داشته باشد ولی به این‌ دلیل که یک مقدار فضای چنین کارهایی خاص است، احتمال دارد مورد توجه علاقه‌مندان به آن حوزه قرار بگیرد. نکته‌ای که در این میان مهم است این‌که ما باید در ساخت چنین مستندهایی ابتدا مخاطب را جذب کنیم. وقتی مخاطب جذب شد، ما می‌توانیم حرف های‌مان را خیلی راحت‌تر بزنیم. به همین دلیل اولین نگاه و هدف ما در ساخت این اثر، جذب مخاطب بود. مخاطب هم زمانی جذب یک اثر می‌شود که بداند سازنده آن دروغ نمی‌گوید. از آنجا هم که مخاطب باهوشی داریم، یعنی چه مخاطبی که در آن حوزه اطلاعات کمی دارد و چه مخاطبی که اطلاعات زیادی دارد پس به‌راحتی متوجه می‌شود که فیلمساز دروغ می‌گوید یا صداقت دارد. البته این موضوع فقط در حوزه مستند نیست بلکه در مدیوم‌های دیگر هم صدق می‌کند و مخاطب متوجه می‌شود که سازنده آن اثر صداقت دارد یا خیر.

شما چقدر سعی کردید در ساخت این اثر صداقت داشته باشید و متهم به نگاه یک‌سویه نشوید؟
ما در ساخت این مجموعه و مجموعه قبلی سعی‌کردیم با پژوهش‌هایی که انجام دادیم تا جایی که امکان دارد در روایت واقعیت‌ها صادق باشیم. البته برخی کاستی‌ها در مجموعه قبلی وجود داشت که تلاش کردیم در این مجموعه چنین مواردی نداشته باشیم. چون هر چیزی که روایت می‌کردیم، می‌دانستیم قطعا روایت‌های دیگری هم وجود دارد و همین موضوع باعث سردرگمی مخاطب می‌شود. به هر حال ما در حد بضاعت در این زمینه کوشش داشتیم.

چقدر کوشیدید در این مستند نگاهی جدید و تازه به این موضوع داشته ‌باشید و در کنار طرح این مسأله حساس، راهکار هم ارائه کنید؟
سوژه موضوع حساسی است و چیزی که ما را با مخاطب پیوند می‌دهد، تصویری است که به نمایش می‌گذاریم. این تصویر هم بخش عمده‌اش آرشیو است؛ نکته مهمی که باید روی آن دقیق باشیم. مهم‌ترین چیزی که در تولید این مستند به آن برخوردیم، دستیابی به آرشیوهای آن قصه بوده ‌است. اشخاصی بودند که چه در درون و چه در بیرون آن کشور نقش داشتند و روایت‌های مختلفی ارائه می‌کردند و این کار ما را برای تشخیص روایت درست، سخت می‌کرد. پژوهشگرهای ما باید روایت‌های مختلف را کنار هم قرار می‌دادند تا به روایت دقیق‌تری برسند. بعد از رسیدن به قصه و روایت، باید تصویری را به مخاطب ارائه کنیم که باورپذیر باشد. اگر حفره‌ای در ارائه قصه و پژوهش وجود داشته ‌باشد، مخاطب این موضوع را نمی‌پذیرد. مخاطبان مستند، معمولا باهوش هستند و کار برای تولیدکننده سخت است.

اصلا دلیل علاقه شما به این حوزه چیست که در مستندهای‌تان همین موضوع را مدنظر قرار داده‌اید؟ آن هم با وجود سختی‌هایی که این کار دارد.
مهم‌ترین نکته‌ای که در این میان وجود دارد این است که شخصا به چالش علاقه دارم. یعنی احساس می‌کنم کاری که انجام می‌دهم باید چالش داشته باشد و برای آن کار باید سختی بکشم. نکته بعد این‌که در سینما هم به چنین ژانرهایی علاقه‌مندم و از کارهای نظامی و تریلر خوشم می‌آید. ضمن این‌که یک جای خالی در چنین مستندهایی وجود دارد. یعنی در این زمینه کارهای خیلی کمی ساخته می‌شود و به همین علت خلأ بزرگی در این زمینه احساس می‌شود. همین موضوع باعث می‌شود من هم سعی کنم وارد حوزه‌هایی شوم که کمتر به آنها توجه می‌شود. برخلاف این که چنین مستندهایی طرفداران و مخاطبان زیادی دارد اما به‌واسطه‌ این که بحث تخصصی است، اگر کاری هم در این زمینه تولید شده معمولا مستندهای ناقص، سطحی و یکطرفه بود که مخاطب چنین چیزی را نمی‌پذیرد و گارد دارد. روند کاری ما چه در پژوهش و چه در تولید این بود که بدون کم و کاست نکات جدیدی را ارائه کنیم. در بخش‌هایی از پژوهش حتی خودمان هم غافلگیر می‌شدیم. در این مجموعه هم بخش صنعتی داریم و هم نظامی مانند تسلیحات، موشک‌ها، جنگنده‌ها و... . اگر بخواهم مثال بزنم همان خط لوله گازی که شوروی به اروپا کشیده‌ است. ما به‌واسطه همین برهه‌های مختلف زمانی و قصه‌ها، ماجراهای موازی را که کشورهای مختلف داشتند، ارائه می‌دهیم. مثلا اگر ماجرا مربوط به کشور شوروی بوده ما در کنارش مسائل اقتصادی شوروی را هم بررسی کرده‌ایم و به این که چگونه یک مسأله جاسوسی موجب تغییر و تحول در صنایع یک کشور می‌شود نیز پرداخته‌ایم. به هر حال مخاطب به چیزهایی که نشنیده علاقه دارد. البته به این شرط که برایش فکت‌های درستی داشته باشیم.

حرف‌های تازه‌ای برای مخاطب داریم
مجتبی‌میناوند،مستندساز، درباره بازخوردهایی‌که از مخاطبان این مجموعه گرفته هم می‌گوید: قضاوت درباره این مجموعه هنوز زود است چون مدت کوتاهی است که پخش آن آغاز شده اما در مجموعه قبلی یکی از موارد این بود که مخاطب اطلاعات دقیقی از جنگنده‌ها دارد. حالا ما اگر همان اطلاعات را به مخاطب می‌دادیم، اتفاق ویژه‌ای نیفتاده بود و کار خاصی انجام نداده بودیم اما کوشیده بودیم از زاویه جدیدی به موضوعات نگاه کنیم تا مخاطب از تماشای آن مجموعه چیزی به‌دست بیاورد و به داشته‌هایش افزوده شود و همین برایش جذابیت دارد. در این مجموعه هم سعی‌مان بر این بوده که دانسته‌های مخاطب را تکرار نکنیم بلکه از دریچه دیگری به آن بپردازیم تا بتوانیم مخاطب را با خود همراه کنیم.

زینب علیپور طهرانی - گروه رسانه