7 سال تا سیاهچاله سالخوردگی جمعیت

 حالا که هفته جمعیت است همه از پیری جمعیت و نرخ پایین باروری در کشور می‌گویند. نرخ باروری کشور حدود 1.7 درصد است که از نظر صابر جباری، سرپرست اداره جوانی جمعیت وزارت بهداشت، این نرخ باید حدود 2.5 درصد افزایش پیدا کند.

برای رسیدن به این هدف تنها هفت سال فرصت است. اگر برنامه‌های فرزندآوری اجرا نشود و نرخ باروری افزایش پیدا نکند جمعیت ایران به‌شدت پیر می‌شود.

جباری از وظایف دستگاه‌ها در قانون جوانی جمعیت می‌گوید؛ وظایفی که البته نزد بسیاری از دستگاه‌های متولی به مراقبت از مادران باردار و شیرده خلاصه شده است.

او این خبر را هم می‌دهد که تا چند ماه دیگر سامانه ثبت بارداری در کشور راه‌اندازی می‌شود؛ سامانه‌ای که مشخصات همه مادران باردار در آن ثبت می‌شود تا جلوی بسیاری از مشکلات بارداری ازجمله سقط جنین و پایین بودن آمار زایمان طبیعی گرفته شود.

نرخ باروری در کشور چقدر است؟

نرخ باروری کل در ایران حدود 1.7 درصد است. این نرخ رابطه مستقیمی با افزایش موالید دارد و اگر نرخ باروری افزایش پیدا کند، ما در سیاهچاله پیری جمعیت نمی‌افتیم.

متوسط نرخ باروری باید چقدر باشد که نگران پیری جمعیت نباشیم؟

برای این‌که خیالمان راحت باشد باید نرخ باروری در فاز اول 2.1 درصد شود. البته باید این نرخ را افزایش دهیم و به بالای 2.5 درصد برسانیم. با نرخ باروری 2.5 درصد نمایه جمعیتی کشور همیشه جوان است. براساس آمار، اکنون به‌سرعت به سمت پیری می‌رویم و اگر با همین سرعت (که میزان نرخ باروری کل در حال کاهش است) پیش برویم تا 20 سال آینده بیش از 30 درصد از جمعیت کشور پیر خواهند بود. با توجه به این‌که میزان باروری کل پایین است، فرصت جبران تا 10 سال دیگر را نداریم. پیش‌بینی ما این است که تنها هفت سال مفید وقت داریم تا سرعت پیری جمعیت را کاهش دهیم. در حال حاضر میزان زاد و ولد سالانه حدود یک میلیون نفر است که باید 2.5 درصد افزایش پیدا کند؛ یعنی باید سالانه حدود دو میلیون و 500 هزار نوزاد در کشور متولد شوند.

به نظرتان، رسیدن به این هدف امکان‌پذیر است؟

رسیدن به این هدف خیلی سخت اما امکان‌پذیر است.

برنامه شما برای رسیدن به این هدف چیست؟

در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت بندهای قانونی زیادی دیده شده است. یکی از فلسفه‌هایی هم که قانونگذار اجرای این قانون را به صورت آزمایشی هغت سال درنظر گرفته مبتنی بر همین آمار جمعیتی است. یک بخشی از قانون مربوط به اعتمادسازی و امیدبخشی در راستای قانون است. هرکدام از دستگاه‌ها و ادارات که تابع قانون هستند باید اعتمادسازی کنند. سازمان‌ها و ارگان‌ها باید وظایف‌شان را درست انجام دهند. وزارت بهداشت و درمان، وزارت راه و شهرسازی، صداوسیما، بانک‌ها و سایر ارگان‌ها و ادارات باید هرکدام وظایفی را که در قانون برای آنها درنظر گرفته شده انجام دهند و زیر نظر ستاد ملی جمعیت هماهنگ عمل کنند. بخشی از قوانین تعریف شده در راستای افزایش فرهنگ‌سازی عمومی است.

در وزارت بهداشت قرار است چه مسائلی دنبال شود؟

در وزارت بهداشت و درمان به فرآیندهایی که مرتبط با سلامت جمعیت است، عمل می‌کنیم؛ به‌عنوان مثال در زمینه‌های سقط جنین، فرآیندهای باروری، درمان ناباروری، ارائه خدمات به مادران باردار و شیرده و تقویت تغذیه کودکان زیر پنج سال باید کارهایی انجام شود. علاوه بر این که باید فرآیندهای بهداشتی را در دسترس و ارزان کنیم. اگر این کارها انجام شود، می‌توانیم امیدوار باشیم که به اهداف‌مان می‌رسیم. به‌عنوان نمونه ما طبق قانون، درمان ناباروری را تحت پوشش بیمه قرار دادیم.

اما عمر بیمه خدمات درمان ناباروری کمتر از چند ماه است و هنوز هم به مرحله اجرا نرسیده.

مقدمات کار انجام شده است. این‌که بیمه درمان ناباروری هنوز اجرا نشده، به‌علت ناهماهنگی بین‌دستگاهی است، به اضافه این‌که بخشی از دلایل اجرایی نشدن این قانون به‌دلیل تشکیل نشدن ستاد ملی جمعیت است. این ستاد به‌تازگی تشکیل شده و شروع به کار کرده است. در مجموع رویکرد وزارت بهداشت این است که خدمات در حوزه سلامت مرتبط با سلامت مادر و فرزند ارزان و در دسترس باشد.

در این مسیر بیمه‌ها چقدر همراهی می‌کنند؟

درخصوص مسائل مربوط به مادران و فرزندآوری، بخشی از امور متوجه قانون است و قانون مکلف کرده که دستگاه‌ها به‌صورت مستقیم کار کنند. به‌عنوان‌مثال در زایمان طبیعی بیمه‌ها را مکلف کرده خدماتی را به‌طور کامل تحت پوشش قرار دهند. همچنین این قانون بندی دارد که می‌گوید وزارت رفاه که بیمه‌ها زیر نظر آن هستند باید بسته‌های ارزاق را میان مادران باردار و شیرده و کودکان زیر پنج سال توزیع کند.

قانون چنین وظایف و مسؤولیت‌هایی را در نظر گرفته است اما چه ضمانتی وجود دارد که این قوانین اجرا شود؟

یک سامانه قرار است راه‌اندازی شود که خدمات بارداری، باروری، سقط‌جنین و ... چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی در آن ثبت می‌شود. اگر کار هوشمند شود عیب‌یابی هم راحت‌تر خواهد شد. برای مثال تخلف پزشکانی که مادران را به آزمایشگاه‌هایی که نباید، می‌فرستند مشخص می‌شود. تعداد افرادی که باید خدمات بگیرند اما خدماتی دریافت نمی‌کنند هم مشخص می‌شود. مسلما با این سامانه، بیمه‌ها هم راحت‌تر می‌توانند وظایف‌شان را انجام دهند. این طرح مهم است، زیرا قرار است خدمات را ابتدا به اقشار کم‌درآمد ارائه دهیم و بعد به اقشار پردرآمد بپردازیم.

سامانه‌ای که شما به آن اشاره می‌کنید شبیه سامانه نسخه‌نویسی الکترونیک و سامانه «ایران‌من» است. همه ما می‌دانیم برای اجرای آنها چه مشکلاتی در زیرساخت‌ها و در تعامل بین سازمان‌ها وجود دارد.

در روابط پیچیده امروز راهی جز استفاده از هوش‌مصنوعی نداریم. این مهم مورد تایید رهبر معظم انقلاب هم قرار دارد. هوشمندسازی تنها راه شفاف‌سازی است. در دنیای امروز برنامه‌ریزی‌ها براساس داده‌هایی است که جمع‌آوری می‌شود. هوشمندسازی این امکان را می‌دهد که به کمک داده‌ها برنامه‌ریزی مناسب‌تری انجام دهیم. راه‌اندازی این سامانه تکلیف ماست و تا دو ماه دیگر این سامانه راه‌اندازی می‌شود.

کارکرد مطلوب چنین سامانه‌ای نیاز به تعامل بین‌بخشی دارد برای این مهم چه باید کرد؟

موضوع جمعیت چهار محور دارد. محور اول مساله سیاست‌گذاری است. سیاست‌های کلی توسط رهبر معظم انقلاب ابلاغ شده است. نمایندگان در مجلس شورای اسلامی نیز به‌عنوان قانون‌گذار، قوانین را وضع کرده‌اند. محورهای سلامت، معیشت و اقتصاد و فرهنگ هم دیگر محورهای سیاست‌های جمعیت، جوانی و فرزندآوری است. براساس قانون،‌ ستاد ملی جمعیت، مسؤول هماهنگی،‌ نظارت و پایش است. واقعیت این است که همراهی بین‌دستگاهی تاکنون مناسب نبوده اما با تشکیل ستاد و نظارت مستقیم نهاد ریاست‌جمهوری به این موضوع امیدواریم که تعامل دستگاه‌ها بهتر شود.

طبق آمار غیررسمی، روزانه هزار سقط‌جنین در کشور انجام می‌شود. چنین مسائلی را چگونه می‌خواهید مدیریت کنید؟

این‌ها به دلیل نبود شفافیت است. برخی از سقط‌جنین‌ها به‌صورت جنایی و بخشی دیگر هم به‌صورت غیرجنایی باید بررسی شود. در قانون مجازات سنگینی برای افرادی که دست به سقط‌جنین می‌زنند وجود دارد. برخورد قانونی حتی تا ابطال گواهی فنی طبابت و مامایی هم انجام می‌شود.

برای شناسایی متخلفانی که اقدام به سقط‌جنین غیرقانونی می‌کنند برنامه‌ای دارید؟

زمانی که این سامانه راه‌اندازی شود هر فرد باردار با جواب آزمایش مثبت در آن ثبت می‌شود. اطلاعات در این سامانه رصد خواهد شد تا مشخص شود آیا بارداری به فرزندآوری منجر شده است یا نه؟ مثلا اگر بارداری موفقیت‌آمیز نبوده، دلایل آن باید مشخص شود. درواقع روشنگری یکی از حسن‌های این سامانه است.

اما سقط‌های غیرقانونی به شکل زیرزمینی انجام می‌شود.

این سامانه همه مراکز درمانی، بیمارستان‌ها، مراکز بهداشتی، آزمایشگاه‌ها و خیریه دولتی و غیردولتی را پوشش می‌دهد.

اما بازهم راهی برای دور زدن قانون وجود دارد.

با این سامانه اما تعداد زیادی از سقط‌جنین‌های روزانه شناسایی می‌شود. اگر این سامانه راه‌اندازی شود، ما می‌توانیم آمار زایمان طبیعی و سزارین را پیدا کنیم. ما می‌توانیم آمار سقط‌جنین را به‌دست بیاوریم. اکنون یکی از مشکلات این است که به‌موقع متوجه مسائلی مانند ناباروری نمی‌شویم. ما می‌توانیم با این سامانه مشکل ناباروری را شناسایی کنیم و برای حل مشکل از راه پیشگیری وارد عمل شویم. با این روش به تشخیص زودهنگام ناباروری می‌رسیم و آنها را درمان می‌کنیم تا با مشکل هزینه‌های سرسام‌آور ناباروری روبه‌رو نشویم.

اما کم نیستند زوج‌هایی که مشکلات اقتصادی را سدی برای فرزندآوری می‌دانند. برای رفع این مشکل باید چه کار کرد؟‌

در قانون مشوق‌های اقتصادی زیادی در نظر گرفته شده است؛ از وام‌های بانکی تا بسته فروش خودرو به مادران. این بسته‌ها در قانون وجود دارد و چون در حوزه بهداشت نیست اطلاعات زیادی درباره آن ندارم.

با توجه به مشکلات کشور چقدر می‌توان امیدوار بود که قانون جوانی جمعیت به سرانجام برسد و سرگذشتی شبیه دیگر قوانین پیدا نکند؟

کار به‌شدت سخت است ولی به‌شدت هم امیدوارم که به سرانجام برسد. شرط به‌سرانجام‌رسیدن این قانون این است که افراد تصمیم‌گیر در حوزه جمعیت، جمعیت‌بارور و جمعیت‌پرور باشند.

به نظرتان اعضای ستاد به این باور رسیده‌اند؟

بخشی به این مسائل باور دارند اما بخشی دیگر اعتقادی ندارند اما مهم این است که همه دستگاه‌ها و مردم برای فرهنگ‌سازی تلاش کنند و کنار هم باشند.

فرهنگ‌سازی برای زایمان طبیعی

حدود چهارسال پیش، سازمان جهانی بهداشت به ایران هشدار داد آمار زایمان سزارین در کشورمان بالاست.

طبق آمار جهانی تنها 10تا 15درصد از مادران، تحت عمل جراحی و زایمان سزارین قرار می‌گیرند. این در حالی است که در ایران حدود 49درصد از مادران تمایل دارند تا فرزندشان را به صورت سزارین به دنیا بیاورند.

آمار کم زایمان طبیعی می‌تواند سلامت فرزند و مادر را به خطر بیندازد. جباری معتقد است سیاست‌گذاری‌های وزارت بهداشت و درمان می‌تواند بخشی از این آمار را بهبود ببخشد. اما برای کاهش قابل توجه آمار سزارین نیاز است خانواده‌ها به درستی تصمیم بگیرند. او معتقد است برای رفع این مشکل، به فرهنگ‌سازی نیاز داریم.

رئیس اداره جوانی وزارت بهداشت و درمان می‌گوید وزارتخانه باید ارائه زایمان را چه در شبکه بهداشت و چه در قسمت بیمارستانی و شهرها برای مادران باردار تسهیل کند. به‌جز این، خدمات زایمان طبیعی باید در محیط‌های استاندارد مناسب، امن و آرام ارائه شود تا مادران و کارکنان بیمارستان‌ها اعم از ماماها، پرستاران و متخصصان زنان تمایل داشته باشند در این فضای آرام، نوزادی را به صورت طبیعی به دنیا بیاورند. نکته مهم، مساله فرهنگ‌سازی است. وزارت بهداشت و درمان باید تفکرات منفی را که درباره زایمان طبیعی وجود دارد از بین ببرد. باید نکات منفی جراحی سزارین مطرح شود تا مادران جوان به درستی تصمیم بگیرند.

برنامه نداریم

طبق آخرین آمار منتشرشده سازمان ثبت احوال کشور، امسال نوزادانی که از مادران در گروه سنی 40 تا 44 سال متولد شده‌اند، نسبت به سال قبل، حدود 7درصد افزایش داشته است. مادران گروه سنی 45 تا 49 سال نیز که در گروه پرخطر فرزندآوری قرار دارند، 12درصد بیشتر از سال قبل فرزند به دنیا آورده‌اند. زایمان در مادران 50 تا 54 سال نیز به نسبت سال قبل حدود 12درصد افزایش یافته است. افزایش آمار زایمان در سنین بالا می‌تواند، هم برای مادر و هم برای کودک خطرناک باشد این نه حرف ما بلکه حرف متخصصان است و البته می‌تواند به نظام سلامت هم فشار وارد کند. جباری اما می‌گوید در قانون جوانی جمعیت این گروه از مادران دیده نشده و وزارت بهداشت‌ودرمان هنوز برنامه‌ای برای سلامت مادران و جنین در این سنین تدوین نکرده است. آن طور که او توضیح می‌دهد تمام سیاست‌ها و توجه این قانون متوجه ازدواج جوانان است. برنامه‌های قانون هم به پایداری ازدواج و تمایل به فرزندآوری در سنین پایین خلاصه می‌شود. رئیس اداره جوانی جمعیت ادامه می‌دهد برنامه‌هایی برای نظام مراقبتی مادر و کودک در این سنین بایدانجام شود. اتفاقی که البته هنوز وزارت بهداشت و درمان به آن بی‌توجه است.

لیلا شوقی - جامعه