کهن عزاخانه‌ های محرمی (+تصاویر)

برگزاری مجلس عزاداری برای حضرت اباعبدا... الحسین (ع) یکی از بارزترین نوع تجلی این دلبستگی‌ها محسوب می‌شود. مجالسی که از هیأت چند ده هزار نفری تا مجالس خانگی چند نفره و خانوادگی را شامل می‌شود.

مجالسی که عمر بسیاری از آنان خاصه از نوع خانگی و خانوادگی‌اش به دلیل شیوع کرونا و تعطیلی مجالس بزرگ به همین یکی دو سال اخیر قد می‌دهد اما سابقه و قدمت برخی هم به دهه‌ها و سده‌ها می‌رسد البته همان مجالس چندهزار نفری هم اغلب از دل جمع‌های خانوادگی و روضه‌های خانگی کوچکی متولد شده که ابتدا در اتاق کوچک خانه بزرگ خاندان برپا شده‌اند.

مجالسی که براساس اسناد موجود نخستین‌های آنها در خراسان و مشهد در دوران صفوی ایجاد شده‌اند و برخی هیات‌های کنونی شهر خود را به آن مجالس خانگی منتسب می‌کنند البته هنوز هم هستند مجالس خانگی که پس از گذشت سال‌ها از آغاز فعالیت‌شان در ماه محرم هنوز همان ماهیت خانگی و غیررسمی بودن خود را آن هم با وجود شناخته بودن بین مردم و حتی داشتن عزادار خارجی حفظ کرده‌اند.

مجالسی که هرچند هنوز در خانه‌ها برگزار می‌شود اما این خانه‌ها را مردم بعضا به نام تکیه یعنی بنایی که نه خانه است و نه حسینیه اما هر دو کاربری را دارد، می‌شناسند.

این تکیه‌ها معمولا چند روز مانده به آغاز محرم به همت مالکان و برخی عزاداران فعال دائمی از حالت خانه خارج شده و به یک حسینیه مجهز و محل عزا و گریه بر سیدالشهدا تبدیل می‌شوند و پس از دوران عزا به حالت عادی خود برمی‌گردند.

تعداد این تکیه‌ها گرچه در مشهد کم نیست اما براساس اسناد موجود و گفته قدیمی‌های مشهد کهن‌ترین آنها سه مکان بسیار شناخته شده شهر هستند که هرچند در طول زمان بنای آنها تغییر کرده اما سنت عزاداری در آنها باقی مانده است. سه تکیه‌ای که هر کدام بیش از 100سال است پذیرای عزاداران مشهدی و حتی غیر مشهدی امام حسین (ع) در دهه اول ماه محرم هستند.

تکیه شیخ، قدیمی‌ترین روضه‌ خانه مشهدی‌ ها

نخستین و قدیمی‌ترین تکیه مشهد که هنوز و حتی امسال که کرونا شهر را فراگرفته،چراغ روضه‌خوانی برای اباعبدا...الحسین (ع) در آن روشن است، بنای موسوم به «خانه شیخ منتقی» در کوچه سجادی منشعب از کوچه امام خمینی (ره) است.

تکیه‌ای که نزدیک به دو قرن از شکل‌گیری آن توسط مرحوم آیت‌ا... حاج شیخ محمدتقی بجنوردی می‌گذرد. این عزاخانه هرچند تقریبا بیست وچندسالی است که مکانش تغییر کرده اما هنوز به عنوان یک پایگاه اجتماعی چنان در حافظه تاریخی مردم مشهد نقش بسته که همچنان شاهد برپایی مراسم پرشور در دهه اول محرم و دهه پایانی ماه صفر در آن هستیم.

این تکیه را مرحوم آیت‌ا... شیخ محمدتقی بجنوردی از عالمان قرن13هجری که در بجنورد متولد شده و سال ۱۲۷۵ شمسی درحدود ۸۰سالگی درگذشت، در منزل شخصی خود برپا کرده است.

حاج شیخ محمدتقی بعد از گذراندن تحصیلات ابتدایی در بجنورد و مشهد به نجف رفته و شاگرد مرحوم آیت‌ا... العظمی محمدحسن نجفی (صاحب جواهر) و سپس آیت‌ا... العظمی شیخ مرتضی انصاری شد و به درجه اجتهاد رسید.

او سپس به زادگاهش بجنورد برگشت اما پس از مدتی با حاکم وقت بجنورد به اختلاف خورد و به مشهد مهاجرت کرد و امام‌جماعت مسجد جامع گوهرشاد شد.

زمانی که مرحوم‌ شیخ محمدتقی به مشهد مهاجرت کرد، شهر مثل حالا بزرگ نبود و تنها از دو محور اصلی پایین‌خیابان و بالا‌خیابان تشکیل شده بود.

شیخ نیز منزلی را در ابتدای بالا‌خیابان خرید و در آن ساکن شد سپس در منزل شخصی خود مراسم روضه‌خوانی دهه اول محرم را برپا کرد اما رفته‌رفته با دیدن استقبال مردم از این مراسم، روضه‌خوانی در دهه پایانی ماه صفر و سپس روزهای وفات معصومان (ع) و بعدها روزهای جمعه نیز اضافه شد.

آن‌قدر این مراسم باشکوه و پرشور برگزار می‌شد که مردم مشهد به منزل شخصی آیت‌ا... لقب «تکیه شیخ» دادند و در گذر سال‌ها این کوچه نیز در بین مشهدی‌ها به نام «شیخ منتقی» شناخته شد. حسینیه شیخ، خانه‌ای ۷۵۰متری با بافتی کاملا مسکونی بود.

بخش‌های اندرونی و بیرونی با معماری سنتی و شامل قسمت‌های شاه‌نشین، ایوان، حوض و... بود و طراحی برای حسینیه نداشت اما ایام عزاداری که می‌شد، یکباره تغییر شکل پیدا می‌کرد و پرچم‌های سیاه به اهتزاز درمی‌آمد و تعدادی از اتاق‌ها تخلیه می‌شد.

منزل شیخ در طول تاریخ کارکردی اجتماعی و مردم‌محور داشته و افراد بسیاری در مراسم آن حاضر می‌شدند و چون مردم‌محور بوده، همسو با شرایط زمانه خود، مسائل سیاسی و اجتماعی در آن بیان می‌شده است. آیت‌ا... مشکینی هنگام تبعید در این حسینیه منبر می‌رفت.

آیت‌ا... خزعلی و آیت‌ا... قمی نیز از منبری‌های حسینیه شیخ بوده‌اند. روضه‌خوانی در این خانه تا ۱۰۰سال پس از فوت شیخ محمدتقی بجنوردی ادامه داشت تا این‌که سال ۱۳۷۶ منزل یا حسینیه شیخ که فاصله‌اش از حرم مطهر کمتر از ۱۰۰متر بود در طرح توسعه حرم قرار گرفت و تخریب شد.

پس از آن ورثه شیخ، منزلی در کوچه سجادی خیابان امام خمینی (ره) خریده و آن را به حسینیه شیخ تبدیل کردند.

این مکان نیز منزل شخصی است اما با نام حسینیه شناخته می‌شود. البته چندی بعد هم یکی از خیران با دیدن کوچک بودن فضای این منزل نسبت به تعداد بالای عزاداران، خانه‌ای دیگر در همان کوچه را خریداری و وقف خانه شیخ کرد تا کمی شرایط برای عزاداری امام حسین (ع) در این خانه بهتر شود.

بنایی که اکنون هم با رعایت مسائل بهداشتی با مدیریت نوادگان شیخ محمدتقی بجنوردی شاهد برپایی مجلس عزای حسینی است.

اشاره رهبر معظم انقلاب به تکیه شیخ

ناگفته نماند منزل شیخ از چنان اهمیتی برخوردار بود که رهبر معظم انقلاب در سفر خود به بجنورد در سال ۹۱ به شخصیت ایشان و منزلی که در بالاخیابان داشتند، اشاره‌ای کرده و درباره آن فرمودند:«مرحوم شیخ محمدتقی بجنوردی در مشهد امام‌جماعت مسجد گوهرشاد بود. او شخصی معروف به عبادت، زهد و علم بود.

خانه وی در بالاخیابان مشهد و در کوچه‌ای است که مشهدی‌ها کوچه و منزل شیخ را کاملا می‌شناسند. این کوچه محل اجتماع مردم بود. مهم‌ترین مجلس عزای دهه عاشورا، همین منزل بود و مردم نذورات زیادی را به آنجا می‌آوردند.»

تکیه شاه؛ تکیه آقای باهیبتِ دوست داشتنی

تکیه آقای شاه در کوچه سرشور دیگر کهن عزاخانه مشهور مشهد در ماه محرم است. سید اسماعیل شاه حیدری، معروف به «آقای‌ شاه» مشهورترین و دوست‌داشتنی‌ترین چهره مذهبی غیرروحانی سال‌های پس از مشروطه مشهد است که عموم طبقات کوچک و بزرگ او را می‌شناختند و به وی احترام می‌گذاشتند.

پیرمرد لاغراندام، راست قامت و قوی‌هیکلی که با ریش و سبیل کم‌پشت حنایی رنگ، چشمان نافذ خاکستری درخشان، پشت پلک‌های پف کرده و پوست سفید یک عمامه بزرگ سبز پسته‌ای یا سیاه به سر می‌پیچید و شال سبزرنگی را هم به کمر می‌بست و نعلین زردرنگی به پا می‌کرد و در حالی که عبای نازکی به دوش داشت، پیشاپیش تنی چند از هوادارانش در کوی و برزن به راه می‌افتاد. بر حسب عادت، گهگاهی در راه می‌ایستاد، نفسی تازه می‌کرد و با صدای بلند می‌گفت: «حیدر». برای همین هم در میان مردم، به «سید حیدری» شهره شده بود.

آقای شاه هر روز با همین هیبت از کوچه‌ها و محله‌ها می‌گذشت، در حالی که همیشه چند ترکه نازک به دست داشت تا اگر مرد یا زنی را در حال گناه دید، با زدن آهسته ترکه به شانه‌اش به او تذکر بدهد. مردمی که او را می‌دیدند به استقبالش می‌رفتند.

منزل وی هم که به تکیه آقای شاه معروف بود و هست از همان زمان تاکنون در دهه اول محرم پذیرای عزاداران حسینی است.

این منزل تا پیش از شیوع کرونا توسط نوه‌های کهنسال آقای شاه مدیریت می‌شد. در این تکیه از همه مستمعین از بزرگ و کهنسال گرفته تا کودکان با یک استکان بزرگ چای شیرین و مقداری نان قاق پذیرایی می‌شد.

در تکیه شاه مانند تکیه شیخ روضه‌خوان‌ها یکی پس از دیگری به منبر رفته و چند کلمه مصیبت می‌خواندند و پایین می‌آمدند و البته گاهی هم دسته‌های سینه‌زن و زنجیرزن گذرشان به اینجا می‌افتاد. سه روز مانده به عاشورا هم شبیه برپا می‌شد و روی سکوی وسط تکیه، داستان نبرد و شهادت امام‌حسین (ع) و شهدای دشت کربلا را به نمایش درمی‌آوردند.

ظهر عاشورا هم برخلاف سایر تکیه‌های مشهدی که با شله مشهدی از مهمانان پذیرایی می‌کنند، در این تکیه از ابتدای ایجاد تاکنون، آبگوشت توزیع می‌شود. منزل آقای شاه هم از کوچه سرشور و هم از میدان گنبدسبز دسترسی دارد.

خانه آسید جواد، جذب کننده گردشگران خارجی

سومین کهن عزاخانه مشهور مشهد هم مانند مورد نخست منتسب به بیت یکی از خاندان‌های عالم پرور مشهد است.

این خانه که در دهه اول محرم تبدیل به تکیه می‌شود و در بین اهالی مشهد به خانه آسید جواد شناخته می‌شود، متعلق به سید جواد سیستانی، برادر درگذشته مرجع بزرگ جهان تشییع آیت ا... العظمی سید علی سیستانی است البته روضه خوانی خانه آسیدجواد در اصل روضه‌خوانی اجدادی است و بر اساس اسناد موجود این مجلس عزا هم از دوران مهاجرت جد وی به مشهد در این شهر برپا شده است.

این عزاداری البته ابتدا در منزلی نزدیک‌تر به بافت حرم مطهر رضوی متعلق به آیت ا... سیدعلی سیستانی بزرگ، جد مرجع کنونی جهان تشیع برگزار می‌شده تا این‌که در تخریب‌های دوران محمدولی اسدی و سپس در تخریب دوران عبدالعظیم ولیان آن منزل و منزل جانشینش تخریب می‌شوند و آسیدجواد سیستانی که برخلاف برادران به رغم خواندن دروس حوزوی لباس روحانیت بر تن نداشته و اهل بازار بوده و به همین دلیل هم همیشه ساکن مشهد، خانه مورد نظر کنونی را در محدوده محله چهارباغ و کوچه میرعلم خان خریداری می‌کند تا هم در آن با خانواده زندگی کرده و هم در ایام عزای حسینی در آن به روضه خوانی بپردازد.

روضه‌خوانی در این خانه به رغم گذشت نزدیک به 10سال از درگذشت آسید جواد هنوز هم هرساله به همان سبک و سیاق قدیم برپا می‌شود و آنچنان مشهور است که در سال‌های پیش از کرونا حتی برخی اوقات گردشگران خارجی هم در مراسم حاضر می‌شدند.

ناگفته نماند مجلس عزای امام حسین (ع) در خانه سیدجواد مکانی برای تبلیغ هنر سخنرانی روحانیون هم محسوب می‌شود و هر روحانی که بخواهد می‌تواند با هماهنگی مدیران مجلس به سخنرانی و ذکر مصیبت اباعبدا...(ع) در آن اقدام کند.

رضا سلیمان نوری - ایران / روزنامه جام جم