پته‌ دوزی؛ شناسنامه هنری کرمانی‌ ها

 این هنر زیبا و گران‌قیمت امروز با چالش‌های متعددی ازجمله رکود بازار مواجه است و حمایت تقریبی مسوولان هم نتوانسته آن‌طور که باید پشت آن بایستد و از نگرانی هنرمندانش کم کند.

قدیمی‌ترین، ارزشمندترین و زیباترین پته کرمان، حاصل تلاش قریب 40دختر کرمانی در طول چهارسال است که بیش از یک قرن از عمر آن می‌گذرد و در گذشته پوشش مقبره شاه نعمت‌ا... ولی، شاعر و عارف نامدار کرمانی بود که به دلیل ارزش هنری بالای آن به موزه انتقال یافت تا از آن مراقبت بیشتری صورت گیرد.

از دیگر پته‌ دوزی‌ های ارزشمند کرمان می‌توان به شمسه‌ دوزی و صرفه‌ دوزی حاصل دست فرج‌ا... کرمانی اشاره کرد که این پته مربوط به قرن سیزدهم هجری‌ قمری بوده و دقیقا بین سال‌های 1278و1280 بافته شده و درحال حاضر در موزه هنرهای تزئینی نگهداری شده و در معرض بازدید عموم قرار گرفته است.

زنان کرمانی از دیرباز با هنر اصیل پته‌ دوزی، رومیزی، سجاده و جانماز، پرده، کوسن، جلد قرآن و... تزیین می‌کردند و امروزه هم از آن برای تزیین لباس، شال و مانتو بهره می‌برند.

نقش‌های درختی، بته‌جقه‌ای، سروی، طاووسی، بازوبندی، نقوش حیوانات و پرندگان و پیچک ترنج از معروف‌ترین نقوشی است که در دوخت پته استفاده می‌شود.

پارچه‌ای که روی آن پته دوخته می‌شود، عریض نام دارد که پارچه‌ای دستباف و پشمی است که در گذشته به‌وسیله دستگاه‌های بافندگی چوبی تولید و از آن برای دوخت دامن، کت و پالتو استفاده می‌شده است؛ البته به‌تدریج بافته‌های کارخانه‌ای جانشین عریض‌های دستباف‌ شده و هم‌اکنون بیشتر پته‌ها روی این پارچه‌ها دوخته می‌شوند.

پته کرمان ازجمله صنایع‌دستی گران‌قیمتی است که همواره به عنوان ارزشمندترین سوغات و هنر دستی کرمان هم به‌شمار می‌رفته است.

کپی نامرغوب از هنری اصیل

پته تصویری از صبوری و حوصله زنان کرمانی است که طی روزهای متوالی با سرپنجه هنرمند خود، تارهای رنگین را بر پود شال نشانده و نگارستانی از بته‌جقه، شاخ و برگ درختان و پرندگان و تصویرهای بدیع می‌آفرینند.

زنانی همچون نصرت عبدالرحمانی که به نام مادر پته‌ دوزی کرمان شناخته می‌شود یا مرحومه طاهره ایرانمنش که آخرین بازمانده نسل هنرمندان شال باف در کرمان بود و هر دو بخش اعظم عمرشان را برای دوخت پته سوزن زدند تا این هنر اصیل کرمان حفظ شده و باقی بماند.

گرچه این روزها نوع اصیل آن مثل بسیاری دیگر از هنرهای ایرانی درحال نابودی و فراموشی است. مهم‌ترین مشخصه پته اصیل کرمان طرح و رنگ خاص و متفاوت آن است و یکی از عواملی که این پته را تهدید می‌کند، دوخت پته توسط زنان افغانستانی است که به دلیل دستمزد پایین و استفاده از مواداولیه نامرغوب همچون نخ‌های پلاستیکی، پته‌هایشان نسبت به پته‌هایی که توسط زنان کرمانی دوخته می‌شود از کیفیت پایین‌تری برخوردار است و قیمت ارزان‌تری دارد و مشتری بیشتری هم جذب می‌کند.

در مقابل بی‌کیفیتی آن روی شهرت و آوازه پته اصیل کرمانی تاثیر منفی می‌گذارد، به‌ویژه آنکه نقشه‌های اصیل پته کرمان هم توسط زنان افغانستانی در حال تغییر است.

در این میان دلالان هم بر نابسامان‌کردن اوضاع دامن می‌زنند و از عدم شناخت گردشگران سواستفاده کرده و پته‌های بی‌کیفیت و ارزان‌قیمت را به قیمت‌های گزاف به آنها می‌فروشند و همین باعث می‌شود پته اصیل که کیفیت بالایی دارد فقط به خاطر قیمت بالایش به فروش نرود.

کاهش 50درصدی فروش

نزدیک کاروانسرای گنجعلی‌خان، درست در ورودی بازار قدمگاه کرمان که به راسته بازار تاریخی این شهر منتهی می‌شود، جایی که روزانه شاهد تردد هزاران نفر از مردم کرمان برای خرید مایحتاج روزانه‌شان است، مغازه‌ای هست که از حدود یک قرن گذشته محل عرضه پته کرمان بوده است؛ مغازه‌ای که از مرحوم قنبر روشن ضمیر برای فرزند و نوه‌هایش به یادگار مانده و آنها طی دهه‌های گذشته برای تولید و عرضه این هنر دستی ارزشمند تلاش کرده‌اند.

مغازه‌ای که در 12سال اخیر جوانی به نام امیرروشن ضمیر، شغل آبا و اجدادی‌اش را در آن ادامه می‌دهد و مشغول فروش تولیدات مختلف پته کرمان است.

روشن‌ضمیر در گفت‌وگو با خبرنگار ما با اشاره به طرح‌های مختلف پته کرمان می‌گوید: کرمانی‌ها در گذشته برای تهیه جهیزیه عروس کلا از وسایل دوخته شده با پته استفاده می‌کردند اما اکنون به دلیل افزایش قیمت پته فقط برای تزئین جهیزیه آن را خریداری می‌کنند.

وی با بیان این‌که به دلیل افزایش قیمت مواد اولیه قیمت فروش پته نسبت به دو سال گذشته بیش از 50درصد افزایش یافته است، می‌گوید: ما در حال حاضر هر قطعه از پته کرمان را بر اساس نوع دوخت و ابعاد از 200هزار تومان تا 15میلیون تومان به فروش می‌رسانیم که این افزایش قیمت باعث شده بسیاری از مردم توان خرید پته را نداشته باشند. ضمن این‌که شیوع کرونا در یکی دو سال اخیر هم بر بی‌رونقی بازار پته افزوده است. البته اینها را بگذارید کنار تولید پته بی‌کیفیت توسط زنان افغانستانی که بازار پته باکیفیت را کسادتر از همیشه کرده است. این هنرمند جوان از مسؤولان صنایع دستی کشور هم گلایه دارد که تاکنون وعده‌های زیادی برای حمایت از تولیدکنندگان صنایع دستی داده‌اند اما به هیچ یک از آنها عمل نکرده‌اند.

از پته‌ دوزان حمایت می‌کنیم

معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث فرهنگی استان کرمان به آمار شاغلین در هنر پته‌دوزی اشاره کرده و با بیان این‌که بیش از ۲۰هزار نفر در هنر - صنعت پته‌دوزی در سطح استان کرمان مشغول به فعالیت هستند می‌گوید: کارگاه‌هایی در این رشته به‌صورت خانگی و انفرادی فعالیت دارند و همچنین افاغنه‌ای که در کرمان زندگی می‌کنند هنر پته‌دوزی را به صورت استاد و شاگردی فراگرفته و در این هنر - صنعت همانند سایر هنرها و صنایع دیگر در کشور اشتغال دارند.

کاظم حسین‌زاده برخلاف برخی هنرمندان که معتقدند حمایت چندانی از آنها صورت نگرفته می‌گوید: هنرمندان صنایع‌دستی با اعطای تسهیلات ارزان‌قیمت، برخورداری از مزایای بیمه، فراهم‌شدن حضور در نمایشگاه‌ها و ارائه آموزش‌های تکمیلی مورد حمایت قرار می‌گیرند و تاکنون حدود 3000 نفر هنرمند و صنعتگر صنایع‌دستی از مزایای بیمه تامین اجتماعی برخوردار شده‌اند.

حسین‌زاده تصریح می‌کند: در راستای معرفی این رشته و علاقه‌مند کردن نسل جوان، معاونت صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان با انعقاد تفاهم‌نامه با نهادها و دستگاه‌های اجرایی مرتبط تفاهم‌نامه‌هایی جهت آموزش پته‌دوزی در سطح وسیع منعقد کرده است. همچنین تحقیق و پژوهش در راستای معرفی این هنر جزو اولویت‌های معاونت صنایع‌دستی بوده و در سال‌های گذشته تولید فیلم‌های مستند، کوتاه و آموزشی و پخش از شبکه‌های سراسری و فضای مجازی، برگزاری جشنواره‌ها، همایش‌ها و مشارکت در نمایشگاه‌ها در این راستا صورت گرفته است.

چالش‌ های هنر پته‌دوزی

معاون صنایع‌دستی با اشاره به این‌که در رشته پته‌دوزی صادرات به‌صورت چمدانی بوده و گردشگران خارجی این هنر را به‌عنوان رهاورد سفر با خود به ارمغان می‌برند، در پاسخ به سوالی درباره مهم‌ترین چالش هنر پته‌دوزی می‌گوید: تامین مواد اولیه با توجه به نرخ تورم حاکم بر جامعه و افزایش قیمت در این خصوص، بحران کرونا و عدم رونق بازار و عدم بهره‌برداری مطلوب و علمی فعالان این هنر - صنعت در خصوص استفاده از فضای مجازی در جهت رونق تجارت الکترونیک ازجمله این چالش‌هاست. هرچند طرح تجاری‌سازی برای کمک به هنرمندان و صنعتگران در قالب آموزش‌های پیشرفته ویژه شاغلین صنایع‌دستی (فروش آنلاین، برندسازی، بسته‌بندی، تبلیغات، نمونه‌سازی محصولات کاربردی و ...) مد نظر قرار گرفته و دوره‌های آن در سطح استان با همکاری اتاق بازرگانی کرمان، مرکز شتابدهی تگ و سازمان فرهنگی و اجتماعی شهرداری در حال انجام است.

ورود نسل جوان با ایده‌های جدید

گرچه بسیاری از پته‌دوزان با سابقه کرمانی نسبت به افزایش قیمت مواد اولیه، ورود پته‌های بی‌کیفیت به بازار صنایع دستی و رکود در بازار فروش نگرانند و حتی برخی از آنها دیگر امیدی به تکرار دوران پر رونق پته دوزی کرمان ندارند اما در بین نسل جوان و هنرمند کرمان افرادی هستند که با ایده‌های نو و جدید در عرصه پته‌دوزی وارد شده‌اند و در مدت زمان کوتاهی به موفقیت‌های زیادی دست یافته‌اند.

لیدا حکیمی پور، دختر جوان 27ساله کرمانی است که از شش‌سال پیش در زمینه دست سازهای پته دوزی کرمان و گلیم سیرجان شروع به فعالیت کرده و با خلق برندی به نام ماهی سیاه توانسته با تغییر کاربری پته اصیل کرمان آن را به مشتریان زیادی در داخل و خارج از کشور عرضه کند.

وی در گفت‌وگو با جام‌جم درباره ایده تغییر کاربری پته کرمان می‌گوید: پته‌دوزی از صنایع‌دستی کرمان است که معمولا از قدیم روی جهیزیه دخترها استفاده می‌شد اما با تغییر نسل دیگر دختران جوان تمایلی به استفاده از پته در جهیزیه‌شان ندارند و به همین دلیل من تصمیم گرفتم با تغییر کاربری این هنر و با تولید زیورآلات پته باعث گرایش و استفاده بیشتر مردم از پته شوم. در واقع تلاش مجموعه ماهی سیاه بر آن بوده تا پته‌دوزی کرمان که سوزن‌دوزی ارزشمندی است را مدرنیته کند تا هم در زندگی روزمره مردم مورد استفاده شخصی قرار گیرد و هم با ترکیب شدن و طراحی‌های مختلف برای سوغات و هدیه‌دادن قابل استفاده باشد.

حکیمی‌پور که برای معرفی دست‌سازه‌های پته‌دوزی کرمان و گلیم سیرجان در نمایشگاه بین‌المللی آرتیجیانوی میلان ایتالیا و نمایشگاه‌های صنایع‌دستی بین‌المللی ایران شرکت کرده است می‌گوید: طراحی و ساخت زیورآلات پته‌دوزی، کیف‌های دست‌دوز چرم طبیعی، پته‌دوزی و گلیم سیرجان، طراحی و ارائه لباس‌ها با ترکیب پته‌دوزی کرمان، گیوه‌های دست‌دوز با ترکیب پته‌دوزی، طراحی و ساخت گوشواره‌های ترکیب پته‌دوزی و نقوش دوره صفویه مس کرمان ازجمله تولیدات تغییرکاربری‌داده‌شده پته اصیل کرمان است.

حکمت قاسم‌ خانی - جام‌جم