محرومیت، پای قالی‌های میلیاردی

به گزارش جام جم آنلاین به نقل از روزنامه جام جم، این قیمت‌های نجومی و حیرت‌آور، آن‌هم در هشت تا ۱۰ سال گذشته، مربوط به همان فرشی است که میان ما ایرانی‌ها به قالی کرمون معروف است؛ قالی‌ای از خطه کویری راور در شمالی‌ترین نقطه استان‌کرمان که خاستگاه اصلی قالی کرمان به شمار می‌رود. البته شهرهایی، چون کرمان و رفسنجان و ماهان هم قالی‌های باکیفیت و مرغوبی دارند، اما قدیمی‌ترین و باکیفیت‌ترین فرشی که آوازه کرمان را بر سر زبان‌ها انداخته و خارجی‌ها برایش سر و دست می‌شکنند و به موزه‌های آمریکا و اروپا راه پیدا کرده، قالی راور است که قدمتی بسیار دارد و اوج دوران شکوه و رونقش به ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال پیش یعنی دوران‌صفوی برمی‌گردد. طرح‌های زیبا و خلاقانه و پرمعنا، رنگ‌های گیاهی متنوع و نوع بافت منحصربه فرد، دلیل مرغوبیت و معروفیت قالی راور عنوان می‌شود؛ قالی‌هایی که بیشتر آن‌ها در کارگاه‌هایی کوچک و تاریک و نمور بافته می‌شدند و سر از تالار‌های مجلل شاهزادگان عرب و محافل و موزه‌های باشکوه اروپا و آمریکا درمی‌آوردند. در دهه‌های اخیر البته این میراث باارزش، قرب و منزلت خود را از دست داده و به‌اجبار کنج عزلت و انزوا در پیش گرفته، اما انگار لازم است دوباره به اوج برگردد، به‌ویژه آن‌که در شرایط خشکسالی و بیکاری کنونی می‌تواند مهم‌ترین ظرفیت برای اشتغال‌زایی و ارزآوری باشد.

دومین محصول صادراتی استان

باوجود کسادی بازار تولید و عرضه فرش دستباف، این هنر کرمانی‌ها و به‌ویژه راوری‌ها همچنان حرف‌هایی برای گفتن دارد. رئیس اداره صنعت، معدن و تجارت شهرستان راور دراین‌باره به جام‌جم می‌گوید: فرش راور، فرشی باکیفیت و قدمت و یکی از وزنه‌های صادراتی استان پس از پسته است که البته آمار دقیقی از میزان صادرات آن در حال حاضر وجود ندارد.

یزدی‌زاده با بیان اینکه طبق برآورد‌ها ۵۰درصد از تولیدات فرش راور به خارج و ۵۰درصد به استان‌های داخل کشور صادر می‌شود، گفت: قالی راور با تجمیع در شهرستان‌های کرمان، رفسنجان و سیرجان از گمرک شهرستان‌های مذکور صادر می‌شود.

قالی راور البته این روز‌ها دیگر کیفیت گذشته را ندارد و یزدی‌زاده دلایل متعددی را برای این افت کیفیت بیان می‌کند. استفاده از مواد اولیه بی‌کیفیت به دلیل بالابودن قیمت مواد اولیه طبیعی و باکیفیت، بی‌انگیزگی بافندگان، جایگزین‌نشدن بافندگان جوان و پرانگیزه به جای قدیمی‌ها، نبود نگاه خلاق و علمی و فناوری روز در تولید، نگاه صرفا تجاری به فرش و همچنین افت کلی بازار تولید و از دست رفتن بازار‌های خارجی به دلیل تحریم و درنتیجه کاهش رقابت برای تولید بهتر و بیشتر ازجمله این عوامل است که به گفته او با برنامه‌ریزی و اجرای برخی سیاست‌ها ازجمله طرح‌های تشویقی می‌توان بر آن‌ها فائق آمد و قالی راور را به دوران اوج خود در یک قرن گذشته بازگرداند.

اژدری، فرماندار راور هم آماری از فعالان این حوزه به ما داده و می‌گوید: بیش از ۶۰۰۰ دار قالی در شهرستان راور سر پاست و به طور متوسط بیش از ۸ تا ۱۰ هزار بافنده پشت این دار‌ها هنر دست و ذهنشان را به نمایش می‌گذارند. وی از فعال‌شدن دوباره بسیاری از کارگاه‌های خانگی راور و بافت قالی‌های باکیفیت طی دو سال گذشته و به دلیل حمایت‌های دولتی و پرداخت تسهیلات بانکی خبر می‌دهد و می‌افزاید: برای احیاء و معرفی مجدد فرش راور نخستین جشنواره ملی فرش راور، آذر ۱۳۹۸ با حضور کارشناسان فرش ایران برگزار و در آن طرح‌های جدید فرش راور ارائه شد.

دبیرخانه دائمی این جشنواره ملی که قرار است هر دوسال یک‌بار برگزار شود در محل دانشکده فرش راور دایر شده است. اژدری با بیان اینکه شهرت قالی کرمان به خاطر فرش گره‌دار راور و کیفیت بالای آن است، یکی از مشکلات بافندگان فرش این شهرستان را بحث بیمه عنوان می‌کند و می‌گوید: آمار بافندگان بیمه‌شدگان در این شهرستان کمتر از هزار نفر است، اما پیگیری کرده‌ایم که امسال سهمیه مناسبی بابت بیمه بافندگان فرش راور در نظر گرفته شود.

رئیس اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان راور می‌گوید: پرونده ثبت راور به عنوان شهر ملی فرش دستباف ایران تکمیل شده که براساس آن از مرحله طراحی نقشه‌ها تا نخ‌ریسی و بافت فرش ثبت‌ملی خواهد شد.

ایمان علوی با اشاره به اینکه این اقدام در رونق دوباره قالی راور و افزایش تولید و اشتغال در شهرستان تاثیرگذار است، می‌افزاید: در نظر داریم با تشکیل پرونده‌ای برای ثبت‌جهانی فرش راور نیز در آینده نزدیک اقدام کنیم.

درحالی که مسوولان مختلف شهرستان راور از تلاش‌ها و اقدامات صورت‌گرفته برای احیای دوباره فرش دستباف این شهر می‌گویند، تولیدکنندگان این فرش از مشکلات و چالش‌هایی می‌گویند که در مسیر راه این صنعت قرار دارد.

معصومه عابدینی، کارشناس‌ارشد فرش که به عنوان یک تولیدکننده فرش در راور ۱۰ بافنده را تحت پوشش دارد، دراین‌باره به جام‌جم می‌گوید: ۹۰ درصد بافت فرش در شهرستان به صورت خویش‌فرمایی در منزل بافنده صورت می‌گیرد که این باعث می‌شود بافنده بدون اینکه نیاز بازار را بداند و از کیفیت مواد اولیه‌ای که استفاده می‌کند، مطلع باشد، فرش می‌بافد که به اعتقاد من کار اشتباهی است، زیرا یک بافنده نمی‌تواند همزمان هم بافنده باشد و هم متخصص در انتخاب مواداولیه یا بازاریاب محصولاتش.

به گفته عابدینی با توجه به اینکه بافنده یک فرش را طی یک سال می‌بافد و مجبور است پس از فروش آن یک سال بعد را نیز با درآمد حاصل از فروش آن سپری کند، تنها دغدغه او بافتن سریع فرش است نه مواد اولیه و کیفیت کار. وی با اشاره به اینکه فرش راور تا دهه ۶۰ پررونق بود و از اوایل دهه ۷۰ به بعد با کاهش قیمت فرش دستباف روبه افول رفت، می‌گوید: خوشبختانه این روز‌ها به دلیل نرخ بالای بیکاری از یک‌سو و حمایت و تشویق مسوولان از دیگر سو، جوانان دوباره درحال خودباوری و ایمان به هنر اصیل و باسابقه خود و ظرفیت بالای درآمدزایی آن هستند و آرام‌آرام به سمت فرش‌بافی متمایل می‌شوند که البته برای حصول نتیجه بهتر باید چالش‌های این حوزه (ازجمله در دسترس‌بودن مواداولیه باکیفیت و قیمت مناسب و پرداخت آسان تسهیلات بانکی) شناسایی و رفع‌شده و بازارسنجی مناسبی برای تولید محصول مرغوب‌تر و موردپسند مشتریان صورت بگیرد.

 

 

حتما برایتان این سوال پیش‌آمده که فرش‌های صحن و سرای حرم امام هشتم (ع) که تعدادشان هم کم نیست از کجا می‌آید؟ کجا بافته می‌شود؟ ماشینی است یا دستباف؟ برند و باکیفیت است یا معمولی؟ اگر دستباف است، قالی مشهد است یا کاشان و اصفهان و تبریز و کرمان؟

اصلا قالی کرمان، آن‌هم راور کرمان که این همه از آن تعریف و تمجید می‌شود، پایش به آن صحن و سرا‌های قدسی رسیده است یا نه؟ جواب قطعا بله است، اما بد نیست بدانید هنر دست راوری‌ها تازه از اواخر اردیبهشت امسال زیر پای زائران امام هشتم پهن شده است.

در واقع مسوولان فرش آستان قدس رضوی اواخر سال ۹۸ با هدف کارآفرینی و اشتغالزایی و صد البته استفاده از هنر اصیل راوری‌ها، کارگاهی را به صورت آزمایشی در این شهرستان دایر کردند، هرچند ۲۸ اردیبهشت امسال از اولین دستبافته‌های هنرمندان راوری به صورت رسمی بهره‌برداری شد و به احتمال زیاد تا همین حالا که برایتان می‌نویسیم محصولات این کارگاه در برخی صحن‌ها پهن‌شده و گرد پای زائران بر آن‌ها بوسه زده است. این کارگاه بزرگ برای ۱۵۰ نفر اشتغالزایی کرده و قرار است سالانه بیش از ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ مترمربع فرش باکیفیت تولید کند. نعیم‌آبادی، مدیرعامل فرش آستان قدس‌رضوی استحکام بالای فرش دستباف راور و حفظ این هنر اصیل ایرانی را دلیل انتخاب آن برای پابوسی این آستان عنوان کرده است. راستی تا یادمان نرفته این را هم اضافه کنیم که بقیه فرش‌های آستان قدس در کارگاه‌هایی در اطراف مشهد و کاشمر بافته می‌شود.

 

قالی راور گرچه تازه خود را به صحن و سرای حرم شاه خراسان رسانده تا پهن شود روی زمین آستان و خستگی از تن زائران امام هشتم ببرد، اما پیش از این و طی سال‌ها و دهه‌های گذشته در پناه این حریم و در موزه فرش آستان قدس جا گرفته بود. موزه آستان قدس یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های تخصصی فرش ایران و جهان است که بیش از ۱۰۰ تخته فرش نفیس با قدمتی ۵۰۰ ساله از دوران صفوی تا عصر حاضر در آن نگهداری می‌شود. این موزه که در صحن کوثر حرم مطهر رضوی در مجاورت موزه مرکزی آستان قدس قرار دارد، سه طبقه است و در هر طبقه آن قالی‌های یک بخش از ایران چیده شده است.

 

به طور مثال طبقه همکف به قالی‌های بافت مناطق مرکز و شرق کشور، چون اراک، کاشان، کرمان و خراسان بزرگ و همچنین قالی‌های پرده‌ای اختصاص دارد. طبعا قالی‌های زیبای راوری را هم می‌توانید در همین بخش تماشا کنید که یکی از آن‌ها مفروش نفیسی است با عنوان قالیچه تصویری محمدرسول (ص) که در دوره پهلوی اول یعنی بیش از ۱۰۰ سال پیش بافته شده است. طرح ساده تمثال حضرت‌محمد (ص) در مرکز قالیچه و تصاویری از پرندگان و گیاهان بر زمینه‌ای شیری رنگ دورتادور این تمثال به تصویر کشیده شده است.

 

مگر می‌شود صحبت فرش زیبای راور درمیان باشد و رد پایی از آن در موزه‌های ایران نباشد و ما آن را دنبال نکنیم؟

قطعا یکی از این موزه‌ها، موزه بزرگ و رنگارنگ فرش ایران در پایتخت است. دستباف‌های متعددی از راوری‌های هنرمند از قرون گذشته تاکنون در این موزه نگه‌داری می‌شود که یکی از آن‌ها فرش زیبای پشمی است با رنگ‌های گیاهی طبیعی و رنگ غالب زرد نخودی. طرح اصلی این قالیچه که در اندازه‌های ۱۹۸×۱۲۲ سانتی‌متر سال ۱۳۱۸ بافته‌شده، لچک و ترنج قالیچه به شکل سه ترنج تودرتو و متحدالمرکز با سر ترنج است. شاخه‌ها و برگ‌های مختلف و اسلیمی‌های دهن اژدری با گل شاه‌عباسی بزرگی لچک‌ها را تشکیل می‌دهند.

قالیچه (تابلو تصویری) حضرت رسول‌اکرم (ص)، نمونه دیگری از دستبافت‌های راوری در موزه فرش ایران است که در اندازه ۴۰×۶۰ سانتیمتر و با نخ ابریشم و پشم درجه یک بافته شده است. موزه فرش ایران در دوران پهلوی‌دوم در ضلع شمالی پارک لاله تهران ساخته شد و در بهمن ۱۳۵۶ به بهره‌برداری رسید. در این موزه قالی‌های بسیار نفیسی از سراسر ایران از قرن نهم هجری تا دوره معاصر نگهداری می‌شود و تعدادی از آن‌ها هم در تالار طبقه هم کف در معرض نمایش قرار گرفته است.

 

 

 

اگر فکر می‌کنید گنج راور فقط در موزه‌های فرش داخلی برای خودش برو و بیایی دارد، به بیراهه رفته‌اید؛ چراکه راوری‌ها هنر دست و ذهن خلاقشان را به سراسر گیتی روانه کرده‌اند؛ به خانه و دفتر کار شهروندان و ثروتمندان و مدیران بلندپایه اروپایی و آمریکایی و حتی به موزه‌های خارجی.

یکی از این فرش‌ها حکایت عجیبی هم دارد و گفته می‌شود روزگاری نه‌چندان دور، بزرگترین قالی جهان با ابعاد ۳۷۵ متر با مواد اولیه نفیس در کرمان بافته می‌شود و پس از بافت سوار بر گاری به بندر بوشهر منتقل شده تا به سازمان ملل برسد و زینت‌بخش این سازمان باشد. پای این قالی البته هیچ‌گاه به سازمان ملل نمی‌رسد، زیرا به محض رسیدن به آمریکا به سنای این کشور منتقل‌شده و تابلویی نفیس می‌شود روی دیوار بزرگ سنا تا هر روز چشم نمایندگان آمریکا به آن بیفتد و یادشان نرود حریف‌شان یکی از قطب‌های بزرگ هنر و فرهنگ و تمدن جهان است. به احتمال قوی این قالی تاکنون به موزه نیویورک منتقل شده چراکه از همان ابتدا چشم موزه نیویورک هم به دنبال آن بوده است. شنیدن این نکته هم خالی از لطف نیست که قالی زیبا و منحصربه فرد کرمانی‌ها پیش از انتقال به آمریکا، برای دید عموم در صحن مسجد جامع کرمان پهن‌شده و با فراخواندن عکاس‌باشی‌های آن زمان عکس‌هایی نیز از آن گرفته می‌شود.