سازه‌های غرق‌آبی!

سازه‌های آبی شوشتر مجموعه‌ای است از 13سازه و بنای آبی که همه با هم و در یک پرونده به نام نظام توانمند آبی تاریخی شوشتر به ثبت جهانی رسیده‌اند. این سازه‌ها در بازه زمانی از دوران هخامنشیان تا ساسانیان و اوایل دوره اسلامی ساخته شده و علاوه‌بر این‌که کاربری آسیاب آبی دارند، نقش مهمی در کنترل و هدایت آب کارون ایفا می‌کنند.
قصه از گرگر و شطیط آغاز می‌شود
یکی از این 13 سازه آبی، بند میزان است. بند میزان اکنون خود بسیار تحت‌تاثیر سیلاب و طغیان کارون است، طوری که تا همین چند وقت پیش کاملا زیر آب رفته بود. رودخانه کارون در شوشتر، از بند میزان به دو قسمت رود «گرگر» و رود «شطیط» تقسیم می‌شود. تمام سازه‌های آبی تاریخی و ثبت ملی و جهانی شده شوشتر، در این دو رود حیات دارند.
سال‌های نه چندان دور تابستان که از راه می‌رسید، کودکان و بزرگسالان از بند میزان، در رود گرگر یا حتی شطیط به درون آب شیرجه می‌زدند و شنا می‌کردند، اما در یک‌دهه اخیر که خشکسالی امان خوزستان را بردیده، کارون با شاخه‌های شطیط و گرگر کم آب بود و آب به پایین‌ترین سطح رسیده بود، به گونه‌ای که دیگر شخصی از روی بند میزان شیرجه نمی‌زد. اما حالا نه‌تنها کارون بیش از حد استاندارد و ظرفیتش پر آب شده، بلکه سازه‌های آبی در طول شامل بندها، تونل‌ها، تنوره‌ها و آسیاب‌ها در محوطه آبشارها بعد از «پل بند گرگر»، به‌شدت تحت فشار آب ورودی است.
کارخانه برق نمکی بی‌سرپناه شد
از جمله این بناهای متاثر از سیلاب، بنای موسوم به «کارخانه برق نمکی» است که بخشی از سازه‌های آبی ثبت جهانی محسوب می‌شود و با ریزش سقف مواجه و تخریب شده، اما تا به امروز گزارش آن منتشر نشده است. ناپایداری دیواره غربی آبشارها محرز است و حجم ورودی بسیار زیاد سیلاب و فاضلاب که نخاله‌های بسیار همراه دارد نیز در بخش بخش این مجموعه ثبت جهانی نفوذ کرده و قطعا با کاهش آب بعدها می‌توان متوجه شد چه میزان خسارت به آسیاب‌های موسوم به سیکا، دوپلون، نمکی، مشاک و... وارد شده است. در چنین شرایطی مسؤولان میراث فرهنگی تصمیم گرفتند بازدید از این مجموعه را برای حفظ پایداری اثر و نجات جان مردم ممنوع اعلام کنند. اما بند باستانی «ماهی‌بازان» هم یکی دیگر از سازه‌های آبی مهم شوشتر است که با ضربه سیلاب و نخاله‌ها و چوب‌هایی که همراه آب سرازیرند خسارت‌هایی دیده است، بگذریم که در طول مسیر رود، آثار و پل بندهای دیگری هم وجود دارد که با آسیب‌هایی مواجه شده‌اند.
خطر تخریب عسکر مکرمِ باستانی
اما شهر تاریخی «عسکر مکرم» که سراسر محوطه و تپه باستانی است و در جوار شاخه گرگر قرار دارد، ازدوران ساسانی تاکنون تحت تاثیر رودخانه بوده است. سیلاب‌های بی امان اما باعث شده تا سازه‌های معماری این شهر که با هر سیلابی شسته می‌شود، آسیب جدی ببیند. موضوع نگران‌کننده‌ای که هر بار باید شاهد فروریختن بخش‌هایی از سازه‌های این شهر درون رود باشیم، بدون این‌که چاره‌ای برای حفاظت آن اندیشه شود. درواقع افزایش دبی آب رودخانه‌ها، باعث سرریز شدن آب در مسیل‌ها و ایجاد شکاف در بسترهایی شده که سست هستند و با شدت سیلاب شکاف برمی‌دارند، که این مهم باعث می‌شود آب به سطح پایین محوطه‌های باستانی نفوذ کند. این پدیده نگران‌کننده که هم‌اکنون به تخریب دیواره‌های شهر باستانی منجر شده را می‌توان در پیرامون روستای «جلیعه» مشاهده کرد.
آثار غرق شده
در پیرامون رود گرگر شوشتر باز هم می‌شود شواهدی از آثار تاریخی را در مکان‌هایی مثل «مدینه» و «نقیشات یک و 2» و بندقیر که سازه‌های آبی محسوب می‌شوند و همواره با ضربه‌های بی‌امان سیلاب آسیب می‌بینند، مشاهده کرد. آثار نام‌برده در حال حاضر زیر آب هستند. سازه‌های آبی و باغ خان در شوشتر هم که از مجموعه‌های مهم تاریخی این شهر محسوب می‌شوند و در سراشیبی و هم‌سطح رودخانه قرار دارند با تاثیرپذیری زیادی از سیلاب مواجه شده و آسیب‌هایی دیده‌اند.
پل شادروان هم زخمی سیلاب است
در شاخه شیطیط رودخانه کارون، بنای «پل ساسانی شادروان» قرار دارد. بخش‌هایی از این پل که در طول دهه‌های بسیار با تخریب‌هایی مواجه شده این بار با ضربه‌ها و فشار بی‌امان سیلاب دچار تخریب‌هایی شده. از آنجا که سیلاب از بالادست با خود بیشه‌ها و جنگل‌ها را تخریب و تنه‌های درخت را می‌شکند و با خود به پایین دست می‌آورد، همین مساله تخریب بناهای آبی تاریخی در کنار سیلاب را شدت می‌بخشد. اما از جمله سازه‌های آبی که بی‌تاثیر از سیلاب بوده یا با تخریب‌های اندک مواجه شده، بخش‌هایی از تاسیسات آبی قلعه سلاسل و نهر داریون است.
فعلا وضعیتشان مشخص نیست
در این میان محوطه‌ها و تپه‌های باستانی بسیاری از جمله تپه بندقیر، کوره‌های عله بندقیر، تپه‌های بلور، سردارآباد، عبدالامیر در معرض سیلاب قرار دارند که امکان بررسی میزان آسیب و برآورد هزینه تا زمان فرونشست سیلاب و بازگشایی مسیرهای دسترسی امکان‌پذیر نیست.

مجتبی گهستونی

کارشناس میراث فرهنگی خوزستان