قصه‌های هزار و یک شبی

به گزارش جام جم سیما،تهیه کنندگان و کارگردان‌ها احتمالا مدت‌هاست به این سوالات فکر می‌کنند و در حال تحقیق برای کشف یک فرمول جادویی هستند.

با ظهور سریال‌های طولانی، پروسه کشف فرمول پیچیده‌تر هم شده است. آیا سریال‌های صد و چند قسمتی برای پخش از تلویزیون ما مناسب است یا بهتر است همین زمان را به چند سریال متنوع اختصاص بدهیم؟

سریال «گمگشته» (رامبد جوان) جزو اولین سریال‌های مناسبتی ماه رمضان بود. پس از «گمگشته» موجی از سریال‌های شبانه مناسبتی به راه افتاد. پس از آن کارگردان‌ها و برنامه‌ریزان تلویزیون سعی کردند این فرمول را در ایام غیرمناسبتی هم امتحان کنند.

سریال زیر آسمان شهر اولین سریال کمدی بود که پخش شبانه را تجربه کرد. استقبال بالای مخاطبان از این شیوه پخش، مسئولان را به این فکر انداخت که نحوه پخش برخی از سریال‌ها را از «هفتگی» به «شبانه» تغییر دهند.

مزیت سریال‌های شبانه این است که تهیه‌کننده و کارگردان بازخورد بیشتری از سوی جامعه دریافت می‌کنند.

در این سریال‌ها می‌توان واکنش مردم را در کوچه و بازار دید و نتایج این واکنش را در نقش‌آفرینی لحاظ کرد.

حتی برخی کارگردان‌ها پایان داستانشان را براساس واکنش‌های مخاطبان تغییر می‌دهند. البته این ماجرا مربوط به سریال‌هایی می‌شود که زمان پخش و ساختشان با هم یکی می‌شود.

البته نقطه ضعف سریال‌های شبانه هم این است که مردم نتوانند داستان را دنبال کنند و به مدت چند شب از قصه جا بمانند.

در سال‌های اخیر کارگردان‌های بسیاری برای ساخت سریال‌های روتین شبانه آستین بالا زده‌اند و موفق نیز بوده‌اند مثل حسین سهیلی‌زاده که با ساخت سریال‌هایی همچون ترانه مادری، دلنوازان، فاصله‌ها و آوای باران توانست هر شب با ملودرام‌هایش مخاطب را پای تلویزیون بکشاند.

همچنین سیروس مقدم که پدر سریال‌سازی در تلویزیون محسوب می‌شود و ید طولایی در سریال‌سازی دارد هم در ساخته‌های خود موفق بود. ن

مونه بارزش که مخاطب را پای جعبه جادویی کشاند سریال‌هایی همچون روز حسرت، رستگاران، زیر هشت، تا ثریا، دیوار، بچه‌های نسبتا بد و مدینه است.

در گزارش پیش رو درباره پخش سریال‌های طولانی مدت شبانه و بایدها و نبایدهای آنها با چند هنرمند و منتقد صحبت کردیم که در ادامه می‌خوانید.

کشش و جذابیت لازم فیلمنامه‌ای و بصری

منصور سهراب پور تهیه‌کننده آثاری نظیر وفا، پروانه، ساخت ایران و شکرانه با اشاره به این که دنیا به سمت ساخت سریال‌های طولانی و بلند مدت قدم برداشته و نتیجه خوبی هم حاصل شده، می‌گوید:

مخاطبان کشورهای مختلف با سریال‌ها ارتباط خوبی برقرار کرده اند منتها مهم این است که قصه درباره موضوع روز جامعه باشد یا قصه‌ای باشد که مخاطب با آن همذات پنداری کند و کشش و جذابیت لازم فیلمنامه‌ای و بصری در سریال به وجود بیاید تا بتواند مخاطب را به سمت خود بکشاند.

به گفته وی، سریال‌های شبانه طولانی مدت باید دارای فیلمنامه و ساختار خوب باشند تا بتوانند مخاطب را جلب کنند.

او توضیح می‌دهد: ژانر در این‌گونه سریال‌ها مهم نیست، بلکه آنچه که اهمیت دارد این است که در هر ژانری طراحی و پرداخت خوبی در کنار جسارت اتفاق بیفتد و پایه‌های خوبی برای سریال طراحی شود.

همچنین فیلمنامه، کارگردان خوب و چینش دیگر عوامل هم مهم است که با اشراف تهیه کننده خوب نسبت به کار می‌تواند اتفاق بیفتد. مخاطب امروز اندکی آثار جسورانه را بهتر دریافت می‌کند.

سهراب پور ادامه می‌دهد: اکنون پخش آثار هر شبی نتیجه بهتری دارد یعنی مخاطبی که اثر را دنبال می‌کند ممکن است اگر سریال بصورت هفتگی پخش شود و یک هفته نبیند ارتباطش با آن سریال از بین برود.

شاید مشکلات دیگری پیش بیاید که نتواند سریال را دنبال کند، اما معمولا وقتی سریال‌های هر شبی را دنبال می‌کند اگر یک قسمتش را از دست دهد می‌تواند روز بعد تکرار آن راببیند.

این تهیه کننده می‌گوید: نمونه موفق این گونه آثار هر شبی سریال نرگس سیروس مقدم است که مورد توجه قرار گرفت و از آن به بعد بیننده اقبالی به تماشای آثار هر شبی نشان داد.

مردم ما نیاز به سرگرمی دارند و فصل‌های مختلف سال شرایط خود را برای سریال‌سازی می‌طلبد. امیدوارم تلویزیون برنامه‌ریزی و طراحی کند و آثار خوب و با کیفیت را برای مخاطب فهیم ما تولید کند تا خدایی ناکرده در فقدان این کارها نیاز خود را از جایی دیگر جستجو نکند.

مخاطب خودش را در کار پیدا کند

جواد افشار کارگردان سریال‌هایی همچون گل یا پوچ، جابربن حیان، خانه مهر، مادرانه و کیمیا درباره موضوع گزارش می‌گوید:

وقتی اثری طولانی‌تر از حد سریال‌های رایج باشد شاید به لحاظ کیفی و جذابیت خوب باشد و مخاطب هم دوست داشته باشد و دنبال کند، اما معمولا در فرهنگ بینندگان ما این‌گونه جا افتاده که یک اثر به مرور زمان مخاطب خود را پیدا می‌کند.

چون مردم گرفتار و درگیر حواشی زندگی هستند و فرصت دنبال کردن سریال را ندارند مگر این‌که از اطرافیان خود همچون همسر، خانواده و دوست توصیه بشنوند یعنی اگر از این نوع برچسب‌ها به کار زده شود کار قابل پیگیری و تاثیرگذار خواهد بود و برای سریال‌های طولانی مدت امتیاز محسوب می‌شود.

افشار با اشاره به ویژگی‌های سریال‌های طولانی‌مدت شبانه توضیح می‌دهد: معتقدم در یک کار شبانه طولانی مدت باید تمام عناصر درست لحاظ شود.

اما مهم‌ترین ویژگی و فاکتور برای من این است که مخاطب خودش را در کار پیدا کند به این معنا که اقشار، افکار، احزاب، شخصیت‌های گوناگون و اندیشه‌های متضاد بتوانند خودشان را در آن سریال پیدا کنند.

این کارگردان تلویزیون ادامه می‌دهد: ما یکی از ویژگی‌هایی که در سریال کیمیا بازخورد گرفتیم همین نکات ذکر شده بود که مخالفانی در نظام وجود دارند و فردی منکرش نیست و خودشان را در سریال پیدا می‌کردند.

حرف‌های آنها از تریبون تلویزیون شنیده می‌شد بنابراین وقتی مخاطب ببیند تلویزیون به آنها بها می‌دهد و اجازه می‌دهد حرف‌هایشان زده شود، طبیعتا سریال را دنبال و به آن اعتماد می‌کند.

به گفته او تلویزیون سال‌ها بود که اجازه طرح صدای مخالف را نمی‌داد یا کمتر می‌داد و به این شفافیت نبود. این اجازه وقتی داده شود و از کلیشه‌ها پرهیز شود مخاطب بیننده سریال خواهد بود.

علاقه مردم به قصه خوب

محمود پاک‌نیت در پاسخ به این سوال که کدام شیوه پخش بهتر است، می‌گوید: معتقدم هر سریالی که قصه خوبی داشته باشد و خوب کار شده باشد، مردم به تماشای آن علاقه نشان می‌دهند.

البته برخی اوقات سریالی قصه خوبی دارد اما محتوای خوبی ندارد و گاهی هم همه چیز از جمله قصه و گروه عوامل خوب است و اثر جذابی در می‌آید.

او ادامه می‌دهد: همان گونه که اشاره کردم برخی سریال‌های هر شبی توانسته اند نظر بیننده را به خود جلب کنند و برخی هم نتوانسته‌اند و همه چیز بستگی به قصه دارد.

وقتی اثری قصه خوبی نداشته باشد، اگر بهترین کارگردان و بازیگران و دیگر عوامل هم حرفه‌ای باشند اثر خوبی از کار در نمی‌آید، چون اصل قضیه را ندارد.

پاک نیت عنوان می‌کند: قصه‌های کمدی و درام‌های خانوادگی آثار مناسب پخش هر شبی هستند و مخاطب به تماشای آنها علاقه نشان می‌دهد.

پاک‌نیت می‌گوید: از میان آثار هر شبی سریال‌های مدیری قابل دیدن بودند، همچنین چند اثرحسین سهیلی‌زاده نظر بیننده را جلب کرده است.

او چندمرتبه در جشنواره تولیدات صداوسیما جایزه دریافت کرد. سهیلی‌زاده کارگردانی کاربلد است، برخورد منطقی و درستی با عواملش دارد، انعطاف‌پذیر است و اگر در کار پیشنهاد درستی از طرف بازیگر باشد، می‌پذیرد.

او انتخاب‌های درستی دارد و حساب شده کار می‌کند. من در سریال «پریا» با او همکاری می‌کنم و ان‌شاءالله یکی از آثار پرمخاطب باشد.

پرمخاطب شدن سریال‌های طولانی مدت

اسماعیل عفیفه تهیه‌کننده سریال در حال ساخت پریا که تهیه آثاری همچون پس از باران، جوانی، رسم عاشقی، میوه ممنوعه، مامور بدرقه و یادداشت‌های یک زن خانه‌دار را در کارنامه‌اش به ثبت رسانده هم می‌گوید: سریال‌های طولانی‌مدت پرمخاطب می‌شود و در همه جای دنیا از این‌گونه سریال‌ها می‌سازند.

منظوراز طولانی مدت سریال‌هایی بالای 100 قسمت است که البته این‌گونه آثار به لحاظ تولید و نگارش فیلمنامه شرایط خاص خود را دارند و باید نسبت به آثار معمولی متفاوت باشند.

او توضیح می‌دهد: مهم‌ترین ویژگی سریال‌های طولانی مدت هرشبی این است که قابلیت تولید در زمان طولانی را داشته باشد، یعنی قصه باید به‌گونه‌ای طراحی شود که از لحاظ تولید سخت نباشد.

خیلی تعدد لوکشین نداشته باشد و امکان این را داشته باشد که قصه یکسری آدم را در فضای روزمره روایت کند.

همچنین انعکاس وقایع روزانه در داستان دیده شود. تولیدی بودن یکی از مشخصات این گونه آثار است.

عفیفه ادامه می‌دهد: معمولا ملودرام‌های خانوادگی و کارهای طنز در این گونه آثار بهتر جواب می‌دهد.

مثلا سریال‌های «پاورچین» و «شب‌های برره» در آثار طنز نمونه‌های موفق بودند. سریال شب‌های برره از آن کارهایی بود که اگر اندکی برخورد بهتری با آن می‌شد می‌توانست تا چند سال ادامه پیدا کند.

در کارهای ملودارم هم سریال «نرگس» به عنوان یکی از نخستین آثار در این حوزه موفق بود.

به گفته او، پیش از افزایش شبکه‌های مجازی و ماهواره‌ای، تلویزیون مخاطب بیشتری داشت چون در گذشته این فضاها وجود نداشت و بیننده تلویزیونی معمولا درگیر تلویزیون خودمان می‌شد.

اکنون با پیدایش رقبایی مثل اینها کار برنامه‌سازان سخت‌تر شده است ولی می‌شود در این فضا کارهای پر مخاطب تولید کرد.

مخاطب شب‌های متوالی غرق یک قصه می‌شود

سیدسعید رحمانی، فیلمنامه‌نویس مطرح آثاری همچون وفا، گمگشته، زمانی برای خاکستر، دریایی‌ها، رسم عاشقی، سی‌امین روز، روز رفتن، گل یا پوچ هم به بررسی شیوه‌های مختلف پخش سریال می‌پردازد و می‌گوید: نیاز است که سریال‌های طولانی مدت روانه آنتن شود.

حتما این جذابیت وجود دارد که تمام دنیا از جمله آمریکا و اروپا و سریال‌های ترکی و عربی از این فرمول تبعیت می‌کنند.

وقتی مخاطب شب‌های متوالی غرق یک قصه می‌شود، برای تهیه‌کننده بسیار خوشحال کننده است.

او توضیح می‌دهد: وقتی یک چیزی در عرصه رسانه باب شود در تمام دنیا درباره اش استاندارد‌سازی‌هایی صورت می‌گیرد.

درباره سریال‌های هفتگی آمریکایی می‌بینیم یکی دو ماهی پخش سریال قطع می‌شود تا به نیم فصل بعدی برسد و بقیه سیزن (فصل) را ببینیم.

بنابراین فیلمنامه‌ای که قرار است برای پخش شبانه باشد با سریال هفتگی تفاوت‌هایی دارد؛ اما این تقاوت‌ها الزاما به ژانر برنمی‌گردد.

یعنی می‌تواند ژانر در آن دخیل باشد اما مهم‌تر از آن محتواست که سبب‌ساز می‌شود یک سریال به درد پخش هر شبی بخورد یا به درد پخش هفتگی.

رحمانی ادامه می‌دهد: فرق عمده تلویزیون با سینما در این است که تلویزیون بدون این که ما بخواهیم مهمان ما می‌شود؛ در حالی که در سینما انتخاب می‌کنی بلیت می‌خری یا دی وی دی می‌خری و فیلم می‌بینی.

سریال‌های تلویزیونی محکوم به داشتن یک ژانر هستند؛ فرصت یک سریال استاندارد آمریکایی برای آن که نظر مخاطب را جلب کند نهایتا یک دقیقه است.

چون کنترل دستت است و کانال را عوض می‌کنی و آن سریال قافیه را به رقیبان خود می‌بازد.

بنابراین به این دلیل سریال‌های تلویزیونی ژانر محور هستند. ژانر به مخاطب پیش زمینه می‌دهد و مخاطب وقتی فضای ژانر همچون عشقی، پلیسی یا تاریخی را می‌بیند بیننده سریال می‌شود. الزام یقه‌گیری مخاطب باعث می‌شود که سریال‌های تلویزیونی متکی به ژانر شود.

سیدسعید رحمانی می‌گوید: کارهایی که مضامین عمیق تری دارند یا چند لایه هستند، مخاطب ناگزیر است روی آن تمرکز کند.

گاهی باید صبر کنید تا محتوای سریال ته نشین شود. بنابراین برخی سریال‌ها با مضامین و قصه‌های سنگین تر به درد پخش هفتگی می‌خورند و در پخش شبانه تلف می‌شوند و مخاطب خود را از دست می‌دهند

از آن طرف بر عکس این مساله اتفاق می‌افتد و کارهای سرگرم‌کننده‌ای که روایت قصه در سطح است و قصه عمق ندارد به درد پخش شبانه می‌خورند.

این نویسنده سینما و تلویزیون توضیح می‌دهد: سیت کام‌ها (کمدی‌های موقعیت) به درد پخش هر شبه می‌خورد چون شوخی موقعیت کمدی را طرح کرده و در همان یک قسمت تمام می‌کند، اما آثاری که عمیق‌تر و قصه‌ها لایه‌های بیشتری دارد مناسب پخش هر شبه نیست.

او با بیان این که آثاری با مضامین ملودرام هم مناسب پخش هر شبی است، تصریح می‌کند: معمولا درام‌های عمیق، تریلرها و کارهای جنایی پخش هفتگی دارد.

اما اگر قرار باشد سریالی تاریخی آموزه‌ها و تجربه‌های تاریخی را به نسل امروز منتقل کند طبیعی است که باید هفتگی پخش شود، چون در پخش هر شبی مخاطب امکان پیگیری ندارد.

رحمانی توضیح می‌دهد: مهران مدیری آغازگر ساخت سریال‌های نود شبی بود و مهران غفوریان سپس زیر آسمان شهر را ساخت.

مهدی مظلومی هم سریال‌هایی ساخت. یک آسیب شناسی در حوزه مدیریت رسانه و تصمیم‌گیری این است که نیامدند آثار را تقسیم‌بندی کنند برای پخش شبانه یا هفتگی.

هر فردی در این دو سه سال سریال می‌نویسد می‌داند که ناگزیر باید هر شب پخش شود و این اتفاق خوبی نیست.

یعنی من کاری می‌نویسم و هدفگذاری برای پخش هفتگی است؛ ولی تلویزیون می‌گوید این سریال هر شبه باید روانه آنتن شود.

رحمانی می‌گوید: بینندگان شاهد پخش مینی‌سریال‌های خوبی به لحاظ کیفی بودند که به‌دلیل پخش هر شبی دیده نشدند.

من در این سال‌ها رکورددار نگارش سریال هستم و23 سریال بخصوص سریال گمگشته نخستین سریال ماه مبارک رمضان را نوشته ام. سریال‌های وفا و رسم عاشقی را نوشتم که شبانه پخش شد.

در آن زمان سریال‌هایی به‌صورت هفتگی پخش می‌شد و نخستین سریالی که پخش هر شبه داشت سریال‌های مناسبتی ماه رمضان یا نوروز بود و می‌دانستیم که قرار است در چه تایمی و کنداکتوری پخش شود.

بنابراین نوع قصه را با توجه به‌توان، سواد و تجربه مناسب شبانه می‌نوشتیم، منتها از چند سال پیش مد شد که هر سریالی محکوم به پخش شبانه است. سریال «زخم» که نوشتم مناسب پخش هفتگی بود، اما شبانه پخش شد.

مریم محمدی

ضمیمه قاب کوچک