در آستانه یک تراژدی

«لایحه گونه‌های در معرض خطر انقراض» که از قوانین زیست‌محیطی شناخته شده در سطح بین‌المللی است، مدت‌هاست وضع گونه‌های در معرض خطر جهان را پایش و ارزیابی می‌کند و براساس آن دستورالعمل‌های اجرایی ارائه می‌دهد. براساس آخرین آماری که این مرجع ارائه داده، تعداد گونه‌های در معرض خطر و تهدید در حال حاضر حدود 2215 مورد برآورد شده که از این مقدار فقط 4درصد به آبزیان تعلق دارد. این درصد کم به معنای شرایط بهتر برای آبزیان نیست؛ زیرا دانشمندان بویژه در مورد اقیانوس‌ها با مساله بسیار مهم‌تری به نام کمبود یا فقدان اطلاعات مواجه هستند. امروزه اقیانوس‌های آبی و بیکران چنان دستخوش تغییر و دگرگونی هستند که شاید در باورها نگنجد: از مجموع 5250 میلیارد تکه زباله پلاستیکی موجود در اقیانوس‌ها، حدود 269 هزار تن روی آب شناور است و نزدیک به چهار میلیارد میکروفیبر نیز در هر کیلومترمربع از آب‌های عمیق اقیانوسی ته‌نشین شده است. این ارقام فاجعه‌بار به آن معناست که 1010 کیلوگرم پلاستیک چنان بر رگ حیات موجودات زنده اعم از لاک‌پشت‌های دریایی، پرندگان آبزی، پستانداران دریایی، ماهیان و مهم‌تر از همه جزایر مرجانی فشار آورده که آمار و ارقامی نظیر مرگ سالانه صدها هزار موجود آبزی و چند میلیون پرنده دریایی شاید دیگر چندان تعجب‌آور هم نباشد.

ما انسان‌ها هستیم که با انواع و اقسام آلاینده‌ها از نفت گرفته تا پلاستیک، ترکیبات شیمیایی مختلف و مواد زائد کشاورزی و صنعتی، تنها زیستگاه و مامن جمع کثیری از موجودات زنده یعنی اقیانوس‌ها را آلوده کرده‌ایم، لذا انگشت اتهام این مرگ‌های بی‌پایان نیز قطعا در وهله نخست به سوی ما نشانه رفته است. از این رو بی‌سبب نیست اگر اندکی بیشتر درباره آثار و تبعات این فاجعه و بویژه تاثیر مستقیم آن بر کیفیت زندگی خودمان اطلاع داشته باشیم، شاید آگاهی هر یک از ما دریچه امیدی بر کاستن از سرعت این ماشین مرگ باشد.

آثار و تبعات تخریب جزایر مرجانی

اکوسیستم‌های مرجانی، زیستگاه جمع کثیری از ماهیان و انواع و اقسام آبزیان، بخصوص مشهورترین شکارچی اقیانوس‌ها یعنی کوسه‌هاست. جزایر و صخره‌های مرجانی اغلب در حدفاصل عرض جغرافیایی 25 درجه شمالی و جنوبی مشاهده و به ثبت رسیده‌اند. اقیانوس‌های هند و آرام کماکان عنوان پرتنوع‌ترین و منحصربه فردترین زیستگاه‌های مرجانی را در جهان به خود اختصاص داده‌اند. مطالعات نشان می‌دهد بقای یک‌سوم ماهیان در جهان به این عرصه‌های زنده و پویا وابسته است؛ در حالی که آنها فقط یک درصد از بستر دریاها و اقیانوس‌ها را تشکیل می‌دهند، اما این روزها آلودگی‌های اقیانوسی براحتی چرخه حیات را در اکوسیستم‌های مرجانی دگرگون کرده است. این مساله به این دلیل اهمیت دارد که مرجان‌ها در اصل با استفاده از انرژی نور خورشید غذای سایر موجودات زنده را در عرصه‌های آبی تامین می‌کنند. استرس ناشی از فعالیت‌های انسانی همانند استخراج و برداشت مواد، صید مضاعف، آلودگی و بویژه توسعه و تغییر در سواحل ازجمله مهم‌ترین دلایل آسیب به جزایر مرجانی است. اکنون بسیاری از صخره‌های مرجانی جهان با شن، ماسه، سنگ و بتون پوشیده و به عنوان عرصه‌های خاکی به فروش می‌رسند. برخی دیگر نیز از طریق تخریب یا حتی انفجار نابود می‌شوند. البته تغییرات بلندمدت اقیانوسی و جوی نیز در تشدید این بحران بی‌تاثیر نیست. مجموع عوامل فوق سبب شده تا صخره‌های مرجانی جهان براستی در معرض خطر جدی نابودی برای همیشه قرار گیرند. در ده سال اخیر بیماری‌های متعدد ویروسی، باکتریایی و قارچی در بیشتر صخره‌های مرجانی مشاهده شده که دانشمندان علت شیوع گسترده آنها را رسوب‌گذاری در سطح وسیع، انتشار انواع سموم و آفت‌کش‌ها و صید بی‌رویه عنوان می‌کنند. ازدیاد نوعی ستاره دریایی مهاجم موسوم به تاج‌خار از دیگر شواهد برهم خوردن چرخه حیات طبیعی در صخره‌های مرجانی اقیانوسی است. در ضمن بسیاری از زیستگاه‌های مرجانی در حال حاضر پذیرای انواع گونه‌های مهاجم هستند که ریشه آنها خواسته یا ناخواسته به فعالیت‌های انسانی بازمی‌گردد. نقش کم‌نظیر صخره‌های مرجانی اقیانوسی اعم از مزایای متعدد اقتصادی آنها در بخش گردشگری، تامین غذای بسیاری از موجودات زنده و تنوع منحصربه‌فرد زیستی، تنها بخش کوچکی از دلایل لزوم حفاظت از آنهاست. نباید از یاد برد که هر مترمربع مرجان از نظر اقتصادی حدود 150 میلیون تومان ارزش دارد و نابودی مرجان‌ها معادل خسارات مالی بسیار کلان در درازمدت خواهد بود.

آرامش آبزیان در خطر است

حضور شناخته‌شده‌‌ترین گونه‌های در معرض خطر و آسیب‌پذیر در اقیانوس‌ها را می‌توان شاخصی ایده‌آل برای سنجش وضعیت سلامت اقیانوس‌ها قلمداد کرد. جمعیت بیشتر گونه‌های آبزیان از خانواده‌ها و راسته‌های مختلف اکنون در اقیانوس‌ها به طور معنی‌داری رو به کاهش است. نهنگ‌، دلفین‌، گاو دریایی و دوگونگ، ماهی سالمون، انواع پرندگان دریایی، لاک‌پشت‌ دریایی، سفره‌ماهی، اره‌ماهی، موش‌ماهی، اسکیت و کوسه تنها شماری از شناخته‌شده‌ترین این موارد هستند و اغلب گونه‌های آنها نیز یا در معرض خطر هستند یا فاصله اندکی با انقراض دارند. این همه در حالی است که به گفته بسیاری از محققان هنوز بخش اعظم اقیانوس‌ها آن طور که باید مورد مطالعه قرار نگرفته است. عدم مطالعه بخش اعظم اقیانوس‌ها به معنای دامنه وسیع ناشناخته‌ها از موجوداتی است که می‌توانند بسیار مهم و حیاتی، اما بشدت در معرض خطر باشند. به گزارش وبگاه زدام‌ای ساینس، یک‌میلیون‌گونه از آبزیان (یعنی یک‌سوم جمعیت آبزیان) هنوز ناشناخته هستند. تحقیقات در مورد پستانداران بزرگ مثل نهنگ‌ها و دلفین‌ها و حتی ماهیان غضروفی مانند کوسه‌ها نشان می‌دهد بیشتر آنها به شیرجه‌های عمیق عادت دارند. این در حالی است که فعالیت‌های انسانی مانند آزمایش‌های لرزه‌نگاری و ردیابی‌های صوتی بشدت آرامش اقیانوس‌ها را برهم زده است. پژوهشگران معتقدند شنیدن این صداهای مهیب براحتی باعث گیجی و ترس حیوان در اعماق و ضرورت بازگشت سریع به سطح آب می‌شود و از نظر فیزیولوژیکی بر سلامت حیوان بی‌تاثیر نیست. به باور برخی محققان، ریشه خودکشی دسته‌جمعی بسیاری از آبزیان در معرض خطر را نیز دقیقا باید در همین موارد جستجو کرد.

فقدان اطلاعات از وضعیت آبزیان در اقیانوس‌ها

سنجش و پایش جمعیت بسیاری از آبزیان اقیانوسی اکنون به دلایل متعدد میسر نیست. علاوه بر اطلاعات ناقص از وضعیت بی‌مهرگان کوچک و ماهیان اقیانوسی که اغلب گردآوری داده‌های موثق از شرایط آنها سخت است، شرایط آبزیان بزرگ‌جثه نیز کماکان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. حتی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) که مدام وضعیت گیاهان و جانوران در معرض خطر انقراض را پایش و ارزیابی می‌کند، درباره بسیاری از گونه‌های اقیانوسی، اعم از کوچک یا بزرگ جانب احتیاط را نگه داشته و برخی از آنها را در رده داده‌های ناکافی قرار داده است.

جمعیت‌هایی که آب می‌روند

تحقیقات متعدد روی جمعیت‌های شاخص نشان می‌دهد اگر تخریب تنوع زیستی در اقیانوس‌ها با سرعت کنونی ادامه پیدا کند، قطعا در آینده‌ای نه‌چندان دور شاهد انقراضی بزرگ خواهیم بود. ناپدید شدن گونه‌های شاخص در زنجیره غذایی اقیانوس‌ها، نه‌تنها امنیت غذایی انسان‌ها و تولید انواع داروهای شفابخش را با مشکل روبه‌رو خواهد کرد، بلکه بواسطه پیوستگی زنجیره‌های حیات، از کیفیت زندگی ما نیز خواهد کاست. تصادم متعدد آبزیان بزرگ جثه با قایق‌های ماهیگیری و نفتکش‌ها، به دام افتادن در میان تورهای ماهیگیری، زادآوری ناموفق به دلیل تاثیرات ناشی از فعالیت‌های انسانی، عدم حفاظت بخش وسیعی از زیستگاه‌های اقیانوسی و حضور انواع مواد شیمیایی و آفت‌کش‌ها همه از دلایلی است که سرعت انقراض گونه‌های شاخص را در اقیانوس‌ها شدت بخشیده است.

تاثیر نابودی حیات در اقیانوس‌ها بر کیفیت زندگی انسان

بقای گونه‌های مختلف به طور مشخص بر شرایط زیستی انسان‌ها تاثیرگذار است و در این میان نقش جمعیت‌های شاخص اقیانوسی شاید از بقیه پررنگ‌تر باشد. زیرا در علوم طبیعی از اقیانوس‌ها با عنوان قلب و ریه کره زمین یاد می‌شود و گونه‌های شاخص به نوعی مولد انرژی حرکتی این موتور حیات هستند. محققان دانشگاه کوئینزلند و دانشگاه کارولینای شمالی حدود چهار سال پیش در تحقیقی نشان دادند غلظت رو به رشد گازهای گلخانه‌ای انسان‌ساخت، به تغییرات غیرقابل بازگشت و حادی در عملکرد حیاتی اقیانوس‌ها منجر شده و این تغییرات به حدی جدی است که می‌تواند سلامت صدها میلیون نفر را در سراسر کره زمین به خطر اندازد.

منابع:

nmfs.noaa.gov، sciencedaily.com، marinebio.org، ocean.si.edu و zmescience.com

فرناز حیدری ‌‌/‌‌ جام‌جم