ابردزدی از شایعه تا واقعیت

بارش‌ها یا نمی‌رسند، یا آن‌قدر ناگهانی و سیل‌آسا هستند که فرصتی برای جان‌گرفتن زمین باقی نمی‌گذارند.‌ در چنین روزهایی، دکتر سحر تاج‌بخش، رئیس سازمان هواشناسی کشور در گفت‌وگو با جام‌جم از وضعیت بارش در ماه‌های پیش‌رو می‌گوید؛ از واقعیت تلخ خشکسالی، دگرگونی الگوهای بارش، خطر طوفان‌های نمکی و راه‌های سازگاری با اقلیمی که حالا چهره‌اش تغییر کرده است.

 وضعیت بارش‌ها در ماه‌های پیش‌رو چگونه خواهد بود؟
براساس آخرین اطلاعات و نقشه‌ها و پیش‌بینی‌هایی که در دسترس داریم، وضعیت بارش در پاییز برای کل کشور مساعد به نظر نمی‌رسد. انتظار داریم شرایط کم‌بارشی و پایین‌تر از نرمال‌بودن تقریبا در بیشتر مناطق کشور حاکم باشد و تنها در نوار شمالی، یعنی سواحل دریای خزر، احتمالا حد نرمالی از بارش داشته باشیم. از نیمه آذرماه به بعد، این شرایط کاهش پیدا می‌کند، نه این‌که به سمت پربارش  صصی پیش‌برویم. درواقع شاخص‌هایی که ‌وضعیت خشکسالی را در منطقه تقویت می‌کنند، اندکی تضعیف می‌شوند. انتظار می‌رود زمستان در برخی نقاط کشور، شرایط بارش به سطح نرمال برسد. بنابراین در بخش‌های مرکزی، شرق و دامنه‌های زاگرس تقریبا وضعیت نامساعدی وجود دارد. در زمستان، الگوها فعلا بارش‌های نرمالی را نشان می‌دهند، اما شرق کشور همچنان شرایط مساعدی نخواهد داشت.
 
چرا شاهد کاهش بارش‌ها هستیم؟
یکی از اتفاقات مهمی که در دنیا افتاده، افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای است. این پدیده به گرمایش جو زمین منجر شده و افزایش دما نسبت به دوران پیش از انقلاب صنعتی، تعادل میان جو و اقیانوس‌ها را برهم زده است. بنابراین الگو، کیفیت و مقدار بارش‌ها در بسیاری از نقاط دنیا تغییر کرده است. کشور ما نیز در منطقه غرب‌آسیا در دامنه شرایطی قرار گرفته که با کم‌بارشی‌های شدید مواجه است. اگر هم بارش‌هایی داشته باشیم، عمدتا در فصل بهار و اواخر زمستان است و معمولا به شکل رگبارهای شدید و سیل‌آسا رخ می‌دهد. این مساله ضرورت بازسازی زیرساخت‌های منابع آب کشور را دوچندان می‌کند تا بتوان آنها را در پایین‌دست جمع‌آوری و برای مصارف گوناگون ازجمله کشاورزی، بازچرخانی و موارد مشابه به کار گرفت.به هر جهت، تاکنون تدبیرهای خوبی برای مدیریت منابع آب اتخاذ نشده است. سطح آب‌های زیرزمینی به‌شدت پایین رفته و فرونشست‌های زیادی در کشور اتفاق افتاده که ناشی از همین مسأله است. پیامدهای تغییر اقلیم نیز تا حد زیادی با این وضعیت در منطقه ما همخوانی دارد و بسیاری از کشورهای منطقه با شرایط مشابهی روبه‌رو هستند.  آنچه ضروری است، درک شرایط و مدیریت بهینه منابع آب موجود است.
 
پیش‌بینی‌هایی که انجام می‌شود تا چه حد دقیق است؟
به هر حال، پیش‌بینی همواره با نوعی عدم قطعیت همراه است؛ نه‌تنها در کشور ما، بلکه در سراسر جهان چنین است. همچنین هرچه بازه زمانی پیش‌بینی طولانی‌تر شود، این عدم قطعیت بیشتر افزایش می‌یابد. بنابراین باید همواره با نگاهی محتاطانه و با دقتی حدود ۶۵ تا حداکثر ۷۰ درصد به این موارد نگریست و همزمان، برای وضعیت حوزه‌های عملیاتی کشور سناریوهایی در نظر گرفت تا در صورت نادرست‌بودن آنها، برنامه جایگزین آماده باشد. علاوه بر دسترسی به داده‌ها، اطلاعات و مدل‌های جهانی، خودمان نیز منابعی داریم که برخی هم اجرا می‌شوند. از مجموعه اجراهایی که هم در داخل انجام می‌دهیم و هم از منابع خارجی به‌دست می‌آوریم، با استفاده از ظرفیت دانشی همکاران‌مان در سازمان هواشناسی، پژوهشگاه هواشناسی و دانشگاه‌ها، تحلیل‌هایی برای پیش‌بینی‌های بلندمدت تهیه می‌کنیم.  
 
برای بهبود پیش‌بینی‌ها چه اقداماتی در دستورکار سازمان قرار دارد؟
 توسعه شبکه دیدبانی ازجمله اصلی‌ترین اقدامات عملیاتی ماست. این برنامه شامل نصب انواع ایستگاه‌های زمینی، رادارها و ایستگاه‌های خودکار می‌شود. توافق‌نامه‌هایی نیز با سازمان‌های مرتبط ازجمله پژوهشگاه فضایی کشور امضا کرده‌ایم تا دسترسی بهینه‌تری به داده‌های سنجش از دور داشته باشیم. در بسیاری از نقاط کره‌زمین امکان نصب ایستگاه‌های زمینی وجود ندارد، و داده‌های ماهواره‌ای می‌توانند با پوشش بهتر، اطلاعات ارزشمندی ارائه دهند. بااین‌حال، توسعه شبکه دیدبانی همچنان ضرورت اصلی ماست و امیدواریم با تأمین اعتبارات لازم بتوانیم در سطح منطقه حرف‌های بیشتری برای گفتن داشته باشیم.
 
آیا می‌توان گفت وارد پنجمین سال خشکسالی شده‌ایم؟ 
بله، متأسفانه این اتفاق افتاده است. البته ما تقریبا به‌جز سال ۱۳۹۸ گزارش‌های خیلی خوبی از بارش در کشور نداشتیم. هرچند آن زمان هم سالی سیلابی بود، اما بعد دیگر شرایط مساعدی نداشتیم.در بهار سال ۱۴۰۳ بارش‌هایی داشتیم که کمبود شش‌ماه قبل از آن را تا حدودی جبران کرد، اما به‌طورکلی اگر بخواهیم شرایط را در نظر بگیریم، کشور در وضعیت خشکسالی قرار دارد؛ نه‌فقط خشکسالی هواشناسی، بلکه خشکسالی هیدرولوژیکی نیز داریم، یعنی وضعیت منابع آب‌های زیرزمینی هم مساعد نیست.درحال‌حاضر، غرب آسیا یکی از مناطقی در جهان است که شدیدترین تنش‌های آبی را تجربه می‌کند و متأسفانه کشور ما نیز در همین گروه قرار دارد.
 
در فضای مجازی بعضا از «ابر‌دزدی» صحبت می‌شود. آیا چنین مسائلی از نظر علمی امکان‌پذیر است؟
اساسا به نظر نمی‌رسد ظرفیت‌های فعلی بشر در حدی باشد که بتواند انرژی سامانه‌های جوی را تحت تأثیر قرار دهد. انرژی موجود در این سامانه‌ها، با ابعادی به طول موج ۳۰۰۰ ــ ۲۰۰۰ کیلومتر، بسیار زیاد است. اگر بخواهیم مقایسه کنیم، انرژی این سامانه‌ها در حد چند بمب اتمی است که در هیروشیما منفجر شد. بنابراین به نظر نمی‌رسد ظرفیت‌های فعلی انسان بتوانند این سیستم‌ها را جابه‌جا یا کنترل کنند.
 
سال ۱۴۰۳ به‌عنوان دومین سال آلوده تهران طی یک دهه اخیر مطرح شده؛ با توجه به کم‌بارشی‌های امسال، وضعیت آلودگی هوا نسبت به سال گذشته چگونه است؟
آلودگی هوا منشأهای مختلفی دارد. اگر منشأ آن ذرات معدنی مانند گردوخاک باشد، ارتباط زیادی با شرایط جوی پیدا می‌کند؛ یعنی هرچه بارش کمتر باشد، خاک خشک‌تر است و امکان خیزش آن از سطح زمین بیشتر می‌شود. اما اگر آلودگی‌ها از نوع آلاینده‌های گازی و فسیلی باشند، تأثیرپذیری آنها از شرایط جوی کمتر است. شاید تنها وزش باد بتواند به کاهش این آلاینده‌ها منجر شود، چراکه بارش اساسا نقشی در کم‌کردن چگالی آنها ندارد. بنابراین باید منابع تولید این آلاینده‌ها، چه منابع ثابت مانند کارخانه‌ها و چه منابع متحرک مانند خودروها، کنترل شوند؛ که البته این مسأله در حوزه فعالیت سازمان هواشناسی نیست.
 
چه راهکارهای دیگری برای کنترل آلودگی هوا وجود دارد؟
‌ درواقع موضوع بهینه‌سازی کیفیت هوا جزو مسئولیت‌های سازمان هواشناسی نیست. سازمان‌هایی وجود دارند که در این زمینه مسئول هستند. علاوه‌برآن، قانونی در کشور باعنوان«قانون هوای پاک» وجود دارد که اساسا با همین هدف تعریف شده و باید در تمام بخش‌ها اجرایی شود. قطعا اقداماتی در حوزه سوخت، خودرو و صنایع برای کاهش آلاینده‌ها ضروری است. استفاده از انرژی‌های نو و برنامه‌ریزی در این راستا بسیار مؤثر خواهد بود. یکی از اتفاقات مثبت اخیر، دستور مستقیم رئیس‌جمهور برای راه‌اندازی نیروگاه‌های خورشیدی بوده است که یکی از راهکارهای سازگاری با این وضعیت به شمار می‌رود. امیدواریم در حوزه آب و به‌روزرسانی منابع آلاینده، به‌ویژه در کلانشهرها، اقدامات جدی‌تری صورت گیرد. در هر حال اکنون برقی‌سازی موتورسیکلت‌ها و خودروها و استفاده ازظرفیت‌های مشابه می‌تواند به وزارتخانه‌های صمت، نیرو، جهادکشاورزی و سازمان محیط‌زیست کمک کند تا برنامه‌های خود را در این حوزه به‌ اجرا  درآورند.
 
درباره خشک‌شدن تالاب‌‌ها و افزایش وسعت کانون‌های داخلی گرد و غبار چه برآوردی دارید؟
خشک‌شدن دریاچه ارومیه تا حد زیادی ناشی از مدیریت نادرست بوده و ارتباط مستقیمی بابارش ندارد. در مورد تالاب‌ها و منابع گردوخاک، پروژه‌ای با همکاری سازمان حفاظت محیط‌زیست اجرا شده است. البته چون کارفرمای پروژه سازمان محیط‌زیست بوده، برای دریافت اطلاعات دقیق‌تر در این زمینه بهتر است اطلاعات را از این سازمان بخواهید‌.
 
در مورد طوفان نمک در اطراف دریاچه ارومیه برخی نگرانی‌ها مطرح است؛ آیا این پدیده واقعا در حال وقوع است؟
دریاچه‌ای مانند ارومیه، یک دریاچه شور است.وقتی خشک می‌شود، نمک دربستر آن باقی می‌ماندوهرچه خشک‌تر شود، با وزش بادهای خفیف هم می‌تواند بلند شود. وزارت بهداشت نیز درباره خطرات بهداشتی این پدیده هشدارهایی داده است. قطعا با خشک شدن دریاچه و از بین رفتن رطوبت خاک موجود در بستر آن نیز از بین برود، مشابه گرد و خاک، ذرات نمک نیز می‌توانند براثر باد بلند شوند.