دامداری در حریم دژ ساسانی

اولتان قالاسی اما حالا زیر خروارها خاک دفن شده است و شکل تپه‌ای را به خود گرفته که تصرفش نه نیازی به لشکر دارد و نه سپاه.

قلعه اولتان در دشت مغان واقع شده و در نقطه صفر مرزی چسبیده به رود ارس است. یعنی دیوار پشتی قلعه بر رود ارس مماس است که در گذشته همچون سدی دفاعی در برابر مهاجمان عمل می‌کرد. این قلعه در نزدیکی روستای اولتان در شهرستان پارس‌آباد استان اردبیل قرار دارد. برای همین قلعه را نیز به نام همین روستا می‌خوانند. قلعه فاصله چندانی از جاده پارس‌آباد ـ اردبیل ندارد.

چندی پیش یکی از اهالی این روستا طی تماس با روزنامه جام‌جم از تعرض به حریم این قلعه خبر داد و گفت که در ماه‌های اخیر در حریم این تپه درختکاری صورت گرفته است. این موضوع سبب شد تا ماجرا را پیگیری کنیم و موضوع را با دکتر کریم حاجی‌زاده مدیرکل میراث فرهنگی استان اردبیل در میان بگذاریم که چند ماهی است دوباره این مسئولیت را پس از چند سال دوری برعهده گرفته است.

کاوش‌های باستان‌شناختی

اوایل دهه 80 کریم علیزاده که آن زمان دانشجوی کارشناسی ارشد بود سرپرستی کاوش این قلعه را برعهده گرفت. حاجی‌زاده مدیرکل وقت میراث استان بود و با پژوهشکده باستان‌شناسی در این زمینه همکاری می‌کرد. به گفته او، فعالیت تیم استان در کاوش‌های باستان‌شناختی بسیار ثمربخش بود: «علیزاده دروازه ورودی را برای کاوش انتخاب کرد و پس از آن تیم کاوش محدوده حصار در بخش دروازه و کف ورودی را از زیر خاک درآوردند و جزئیات دیوار و مصالح به‌کار رفته در بنا را مشخص کردند.»

قلعه اولتان در همان زمان ثبت ملی می‌شود تا از گزند انسانی در امان باشد، اما آن زمان تعیین عرصه و حریم تپه و قلعه‌ای که زیر آن خفته است، صورت نگرفت.

همان زمان به پیشنهاد حاجی‌زاده مطالعات باستان‌شناسی منظر بر دشت مغان صورت می‌گیرد تا ارتباط این قلعه و اهمیت آن در دشت مغان مشخص شود. او در این باره می‌گوید: «این مطالعات نشان می‌دهد بیش از 30 درصد کانال‌های آبیاری امروزی در دشت مغان بر شبکه آبیاری دوره ساسانی قرار گرفته است. انتقال آب ارس به دشت مغان در آن زمان نیز صورت می‌گرفته است.»

پس از آن، رضا مهاجری‌نژاد که در حال حاضر مدیرکل استان لرستان است، مسئولیت چند فصل کاوش بر این تپه را برعهده می‌گیرد.

دژ مستحکم اشکانی ـ ساسانی

حاجی‌زاده درباره این قلعه معتقد است که اولتان قالاسی یک پادگان‌شهر اشکانی ـ ساسانی بوده است، هرچند در دوران اسلامی نیز مورد استفاده بوده است: «در میانه دوره اشکانی و سراسر دوره ساسانی، ایران و روم در کشمکش و نبرد به سر می‌بردند. این جنگ‌ها در شمال ایران، نزاعی به شمار می‌آمد بر سر تصرف ارمنستان و این کشور خط مقدم نبرد سپاه ایران بود.»

به گفته حاجی‌زاده، آذربایجان و اردبیل امروزی مرکز پشتیانی رزمی سپاه ایران بود: «به همین دلیل اردبیل آن زمان مرکز آترپاتگان یا آذربایجان باستان بود و جزو ایالت‌های زرین‌تخت ساسانی به شمار می‌آمد و استاندارش صاحب اختیارات زیادی بود. اهمیت اردبیل به دلیل موضوع دفاع و امنیت امپراتوری بود که آن را به مرکز سازماندهی و لجستیک سپاه ایران در منطقه شمال غرب تبدیل کرده بود و قلعه اولتان پادگان مرزی ایران به‌شمار می‌رفت.»

تعرض به قلعه بی‌دفاع

در دهه 70 و پیش از آن‌که کاوش‌ها بر این تپه صورت گیرد، مالکان برای ساخت و ساز به حریم قلعه تعرض می‌کنند. حاجی‌زاده در این باره می‌گوید: «پیش از آن‌که در سال 78 به میراث فرهنگی اردبیل بیایم در حریم درجه یک این اثر، یعنی در منطقه بلافصل خندق قلعه، تاسیسات ساختمانی برای تولید موزائیک احداث شده بود که من در دوران مدیریتم با حکم قضایی آن را تخریب کردم.»

پس از سال 84 که حاجی‌زاده از میراث فرهنگی استان می‌رود این تاسیسات دوباره ساخته می‌شود و اخیرا تاسیساتی برای فعالیت‌های دامپروری از سوی یکی از مالکان منطقه در آنجا احداث شده بود که هفته گذشته پرونده قضایی آن مورد بررسی قرار گرفت، ولی به گفته حاجی‌زاده، پیش از آن‌که منجر به صدور حکم قضایی شود، خود فرد با تعهد محضری آن تاسیسات را جمع‌آوری کرد.

حاجی‌زاده از حساسیت مردم محلی نسبت به این قلعه استقبال می‌کند و می‌گوید تعرض تازه‌ای به حریم قلعه صورت نگرفته و هر آنچه بوده در گذشته روی داده است. با این همه، او عنوان می‌کند بتازگی یکی از مالکان درخواست درختکاری در حریم را داشته که میراث فرهنگی اجازه چنین کاری را به او نداده است. به گفته او، مشکل میراث اکنون تاسیسات قدیمی‌ای نیست که در حریم این قلعه ساخته شده، بلکه تعرضاتی است که در آینده اتفاق می‌افتد: «خوشبختانه دستگاه قضایی همکاری بسیار خوبی در این زمینه دارد و بشدت با این مسائل برخورد می‌کند، همچنین فرمانداری و مسئولان منطقه.»

او درباره برنامه‌های میراث برای نجات قلعه اولتان از خطر تعرض به این عرصه و حریم قلعه می‌گوید: «آزاد کردن حریم‌ها جزو برنامه اداره کل استان است که با مشخص و مصوب کردن حریم و به استناد آن تاسیساتی که ساخته شده یا زمین‌ها را تخریب یا خریداری کنیم.»

کمیل انتظاری / گروه فرهنگ و هنر