از «عروس گوله» تا «مارمه»؛ آیین‌های نوروزی در شمال ایران

در استان‌های زیبای شمال به دلیل وجود جنگل و پوشش گیاهی و سرسبزی، نوروز رنگ و بوی متفاوتی به خود می‌گیرد و هنوز سنت‌هایی هستند (و صدالبته برخی از آن‌ها مشترکاتی با سایر نقاط ایران دارند) که در گوشه و کنار مناطق شمالی بخصوص روستا‌ها زنده نگه داشته شده‌اند و همچنان می‌توان آن‌ها را دید. بد نیست همراه با هم نگاهی به این سنت‌ها بیندازیم و ببینیم شمالی‌ها در عید چه می‌کنند.

نمایش‌های آیینی نویددهنده آغاز سال نو در استان گیلان

عروس گوله:
از مراسم‌ قبل از حلول سال نو به شمار می‌رود. این نمایش همراه با آوازهایی با ریتم مشخص دارای مفاهیم اخلاقی و آیینی خاص است. بازیگران این نمایش معمولاً سه نفر هستند که در نقش غول، پیربابو و نازخانم ظاهر می‌شوند. نازخانم را بیشتر مواقع پسر جوانی که لباس زنانه پوشیده است بازی می‌کند.

رابرچره:
در این نمایش نمادین که اجرای آن ویژه سال نو و بسیار شبیه به عروس‌گوله است، شخصیت‌هایی چون سرخوان، آهو و نوجوانی که پوست بره سیاه می‌پوشد و مجسمه دست سازی به همراه دارد و آن را می‌گرداند ایفای نقش می‌کنند.

گل گل چهارشنبه:
از دیگر مراسم‌های کهن ایرانیان در استان گیلان که در غروب آخرین سه‌شنبه سال درشب چهارشنبه انجام می‌شود، گل گل چهارشنبه است. به این منظور پشته‌هایی از کاه و کلش را آتش می‌زنند و از روی آتش می‌پرند و هنگام پریدن با خوشحالی می‌خوانند: گل گل چهارشنبه / به حق پنجشنبه / زردی بیشه / سرخی بایه / نکبت بیشه / دولت بایه. این سنت از روزگار زرتشت برجای مانده است.

فالگوش ایستادن:
از دیگر برنامه‌های چهارشنبه سوری فالگوش ایستادن است. برای این کار در گذرگاه‌ها می‌ایستند و با شنیدن پنهانی نخستین کلمات عابران، مفهوم آن را بر توفیق یا ناکامی‌خود در سال آتی می‌شمارند.

شال اندازی:
درمناطق کوهستانی از رسوم شایع چهارشنبه سوری و‌گاه سال نو خواستگاری از دختر صاحب خانه است. معمولاً به گوشه شال مقداری شیرینی و آجیل به عنوان هدیه صاحب خانه بسته می‌شود و شال اندازان بدون مشخص کردن هویت خویش به خانه فرد دیگر می‌روند. گفتنی است این مراسم قدیمی ‌همچنان در برخی روستا‌ها برگزار می‌شود.

سرگرمی‌ شب‌های عید روستاییان گیلان

در روستاهای استان گیلان مردم شب زنده داری می‌کنند، دوستان و همسایه‌ها هر شب به خانه همدیگر می‌روند و دورهم جمع می‌شوند. رسم است که آن‌ها پس از پذیرایی با چای و شیرینی، به دو دسته تقسیم شده و رو به روی هم می‌نشینند و چیستان تعریف می‌کنند و اگر یکی از طرفین نتواند جواب درست را بدهد بازنده است و گروه بازنده بیرون از اتاق می‌روند و در جای تاریکی می‌ایستند و هر یک هفت بار صدای گربه و هفت بار هم صدای خروس را تقلید می‌کنند.

نوروزخوانی:
نوروزخوانی از مراسم‌های آخر هرسال در استان‌های شمالی است. این آیین در شمال کشور نشانه ورود بهار و خیر و برکت به زمین است. برای این کار، گروهی نوروزخوان در کوچه و خیابان به راه می‌افتند و ترانه‌های محلی می‌خوانند و ساز می‌زنند.

یکی از نوروزخوانان، کوله کش نام دارد. مردم به نوروزخوانان هدایایی مانند پول، شیرینی‌های محلی، گردو، نخود و کشمش و یا تخم مرغ می‌دهند. از معروف‌ترین اشعار ویژه نوروزخوانی در استان گیلان در مدح دوازده امام و همچنین عروس گوله است.
اصولاً نوروز خوانی در مناطق استان گلستان هم نیم نگاهی به منطقه مازندران و شاهرود دارد زیرا گویش آوازخوانان آن بیشتر تحت تأثیر زبان طبری یا‌‌ همان مازندرانی است. بخصوص آنکه نوروزخوانان بیشتر از روستاهای غرب استرآباد بودند که همه آن‌ها لهجه مازندرانی دارند. علت آن نیز نزدیکی غرب ایالت استرآباد با شرق ایالت مازندران بوده است.

سیزده سال:
آخرین مراسم نوروزی، سیزدهمین روز سال است. در این روز مردم گیلان بیشتر به کنار رودخانه‌ها و در دل جنگل‌ها می‌روند و به صورت گروهی، آخرین روز نوروز را گرامی ‌می‌دارند. دختران گیلانی در این روز سبزه گره می‌زنند و برای آینده زیبایشان آرزو می‌کنند. این مراسم معمولاً با بندبازی و کشتی گیله مردی و نواختن ساز و نقاره همراه است. در حال حاضر هم در اطراف شهرهایی مانند فومن و صومعه‌سرا این مراسم به طور کامل برگزار می‌شود.

مازندران در سال نو

در چهارشنبه آخر سال، آش محلی مخصوصی به نام «هفت ترشی» می‌پزند و در محل بین همسایه‌ها پخش می‌کنند. این آش از ترشی‌هایی مانند آب نارنج، آب لیمو، آب انار، سرکه، گوجه سبز و آب ازگیل تهیه شده است. همچنین در غروب آن روز هم در حالی که برای خود و خانواده و دوستان آرزوی خوشی در سال نو می‌کنند از روی کاه‌هایی که آتش زده‌اند می‌پرند.
لازم به ذکر است در زمان قدیم که تلویزیون و رادیو وجود نداشت با تیراندازی و یا اذان گفتن آغاز سال نو را نوید می‌دادند.

مادرمه یا مارمه:
اولین روز هر ماه تبری، مادرمه یا مارمه (mare meh) محسوب می‌شود. در این روز، مازندرانی‌ها یک فرد خوشقدم را انتخاب می‌کنند تا پس از تحویل سال نو به عنوان اولین نفر وارد خانه شود و بعد از ورود او افراد دیگر وارد خانه شوند تا به اصطلاح مارمه او را بشکند. در زمان‌های قدیم مازندرانی‌ها بشدت به این سنت پایبند و معتقد بودند. به شخصی هم که خوشقدم و مایه خیر و برکت بوده و شایسته شکستن مارمه است، مارمه لینگ می‌گویند.
در روز اول عید هم هر خانواده‌ای مارمه لینگ را از میان افراد خانه، همسایه، اقوام نزدیک، کودکان، سادات و یا هر کسی که خوشنام و دارای رفتار برازنده‌ای است، انتخاب می‌کنند و از قرآن استخاره می‌گرفتند و اگر نتیجه استخاره خوب آمد به آن فرد خبر می‌دادند. شخص خوشقدم پس از تحویل سال نو با پای راست وارد خانه و تک تک اتاق‌ها می‌شود و در آخر از صاحبخانه عیدی می‌گیرد و همگی دعا می‌کنند که سال نو سال پر خیر و برکتی باشد.
در استان مازندران، شب سال نو رسم است که همه سبزی پلو با گوشت و یا مرغ سر سفره‌هایشان داشته باشند. همچنین از قدیم الایام رسم است در اولین شب سال نو ورودی خانه‌ها با شمع و یا چراغ روشن باشد.

نوروز گلستانی‌ها

در استان گلستان در عیدنوروز مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شود. قبل از آغاز سال نوزنان گلستانی نان‌های محلی و شیرینی کاک که نوعی شیرینی محلی ویژه استان گلستان است پخت می‌کنند.
گلستانی‌ها در این ماه حتماً خودشان برای سفره هفت سین سمنو می‌پزند.
در زمان‌های قدیم قبل از تحویل سال نو، خانم‌ها در مطبخ یا‌‌ همان آشپرخانه خودمان، دهانه کیسه برنج، آرد و ظروف چند خوراکی پرمصرف خانه را بازمی‌گذاشتند، زیرا باور داشتند که از این طریق رزق و روزی در سال جدید زیاد می‌شود.
باور دیگر گلستانی‌ها که تعریف کردن آن خالی از لطف نیست این است که ساعتی قبل از تحویل سال نو، ظرفی حاوی آب را گرم می‌کردند تا دقیقاً بعد از تحویل سال نو رشته در آن ریخته و برای ناهار روز اول عید غذا درست می‌کردند، با این باور که رشته طول عمر را زیاد می‌کند. بعد از تحویل سال نو، مردم استان گلستان، دختران دم بخت را به طور نمادین از خانه بیرون می‌برند تا با پادرمیانی یکی از زنان خوشبخت همسایه به خانه برگردانده شوند، با این باور که در سال جدید ازدواج می‌کنند.
همچنین در استان گلستان رسم است در روز اول عید ابتدا باید نوعروس به خانه پدری خود برای دست بوسی و عیددیدنی برود.
همچنین گلستانی‌های قدیمی‌ داخل یک سینی مسی را با آب زعفران دعای «یا مقلب القلوب...» نوشته و سر سفره هفت سین می‌گذارند تا اولین ناهار سال جدید را روی آن ریخته و صرف کنند. به عقیده آن‌ها این کار برکت سفره‌شان را زیاد کرده و برای خانواده در سال نو سلامتی به ارمغان می‌آورد.

قاشق زنی:
این رسم در شب چهارشنبه سوری توسط جوانان و بیشتر دختران با رفتن به در خانه همسایه‌های محلات انجام می‌شود. آن‌ها با پنهان کردن روی خود زیر یک چادر و بدون آشنایی خواستار هدیه و خوراکی‌های ویژه عید نوروز می‌شوند. نقل و نبات و تنقلات از عمده‌ترین چیزهایی است که درکاسه قاشق زنان جای می‌گیرد.

نوروز امسال را در گیلان متفاوت‌تر خواهید دید

امسال در ساحل منطقه آزاد انزلی، هفت سین متفاوتی برپا خواهد شد. هفت لوتکا (قایق پارویی) که هر کدام با رنگ‌های شاد رنگ‌آمیزی شده‌اند در کنار ساحل دریا قرار داده می‌شوند و داخل هر یک از این قایق‌های پارویی قرار است گل‌های زیبای بهاری که یک سین از هفت سین سفره در ابعاد بزرگ را احاطه کرده‌اند قرار داده شوند. امسال حضور این قایق‌ها در ساحل دریای بندرانزلی رنگ و بویی دیگر به عید نوروز می‌بخشد. همچنین حرکت و گشت و گذار و استقبال مهمانان نوروزی توسط بزرگ عروسک‌های ۴ متری «کاس خانم و کاس آقا» که نماد یک زن و مرد روستایی هستند در این ساحل، دیدنی است. در کنار حرکت عروسک‌های ۴ متری و هفت سین متفاوت و زیبا در ساحل دریا، اجراهای خیابانی و نمایش‌های آیینی شاد و مفرح برای گردشگران در این منطقه پیش‌بینی شده است. (مهسا قوی قلب/ ایران نوروز)