پژوهشی در اسناد دیوان منسوب به امام علی (ع)

تردیدی نیست در این موضوع که علی (ع) از زبان­آوران بنام عرب بوده، توانایی سرودن شعر را داشته و شعر خوب را از بد می­شناخته است. همچنین علاوه بر رجزهای جنگی، اشعار بسیاری سروده و در اینکه سخنان فصیح و بلیغ ایشان سرمشق بسیاری از نویسندگان و سرچشمه­ای زلال برای مضامین شاعران شده است، کمترین تردیدی وجود ندارد ولی برای نقد و تحلیلِ دیوانِ مفصّلی که به حضرت نسبت داده شده، لازم است بدانیم همان­گونه که شاعر بودن شایستة مقام والای معنوی پیامبر نبوده شایستة شخصیّت علی (ع) هم نیست و اگر اشعاری از ایشان نقل شده هرگز به این معنا نیست که حضرت شاعر بوده است و دیوانی جمع کرده و در اختیار مردم گذاشته است.

در دیوان منسوب به علی (ع) حدود 400 قطعه شعر (قصیده، رجز، دوبیتی و...) دیده می­​شود، بررسی اسناد و مدارک آنها در منابع و دیوان­های عربی نشان می­دهد که کمتر از ده درصد آنها بدون معارض است و بقیه یا در دیوان دیگر شاعران دیده می­شود و یا در منابع عربی به اشخاصی غیر از علی (ع) نسبت داده شده­اند، از همه عجیب­تر آنکه اشعاری را که حضرت در خطبه­های نهج البلاغه به آنها تمثّل نموده و آنها را از دیگران نقل کرده­اند، در زمرة اشعار منسوب به علی (ع) قرار داده­اند. از مقایسة این اشعار با مضامین نهج البلاغه معلوم می­گردد که مهم­ترین ویژگی این اشعار شباهت لفظی و مضمونی آنها با نهج البلاغه است که این موضوع از یک سو عدّه­ای را به این گمان انداخته است که این اشعار از حضرت علی (ع) است و از دیگر سو نشانة تأثیر بی­مانند نهج البلاغه پس از قرآن کریم، بر ادب عربی است.

هسته اولیه این پژوهش پایان نامه کارشناسی ارشد لیلی خوشنویسان دانشجوی زبان و ادبیات عربی دانشگاه رازی به راهنمایی دکتر وحید سبزیان بوده که با تغییرات اساسی و اصلاحات فراوان، با همکاری صدیقه رضایی به شکل کنونی درآمده و توسط انتشارات یاردانش به چاپ رسیده است.