گشت و‌ گذار در‌آسمان شب‌های‌پاییز

این شب‌ها پس از تاریکی هوا اگر به آسمان بالای سرتان نگاه کنید، پیش از هر چیز شکل مربع بزرگی توجه‌تان را به خود جلب خواهد کرد. این مربع جزو اصلی صورت فلکی فرس اعظم یا اسب بالدار است. از آنجا که هیچ ستاره پرنور و حتی جرم غیرستاره‌ای بارزی در بین چهار ستاره این مربع وجود ندارد، یافتن این مربع حتی در آسمان آکنده از آلودگی نوری شهرهای بزرگ کار دشواری نیست. اگر صورت‌های فلکی را نمی‌شناسید، ولی دوست دارید وقتی آسمان را نگاه می‌کنید یک به یک ستاره‌ها را بشناسید، این مژده را به شما می‌دهیم که فقط با یافتن این مربع بزرگ می‌توانید دیگر صورت‌های فلکی پاییزی را مثل قطعات پازل در آسمان بیابید.

راهنمای یافتن صورت فلکی آندرومدا

حالا ضلع سمت چپ همین مربع فرس اعظم را در نظر بگیرید. در واقع دو ستاره‌ای که بیشتر رو به سوی مشرق دارند، این ضلع را می‌سازند. در این ضلع ستاره بالایی به نام رأس المسلسله (یا سره الفرس) (Alpheratz) ستاره‌ای مشترک با صورت فلکی امراه المسلسله است. اگر به نقشه دقت کنید خواهید دید که از این ستاره رو به شمال شرق آسمان دو ردیف از ستاره‌ها کشیده شده‌اند که در حقیقت این دو رشته هستند که شکل اصلی صورت فلکی آندرومدا را می‌سازند. این همان صورت فلکی معروفی است که کهکشان معروف آندرومدا در آن قرار دارد و با وجود فاصله 9‌/‌2 میلیون سال نوری از ما حتی با چشم غیرمسلح هم دیده می‌شود. شاید آن را همچون لکه ابر محو و بسیار کوچکی در میان ستاره‌های این صورت فلکی بیابید. این لکه ابر کم‌نور حدود هزار سال پیش نخستین بار توجه عبدالرحمان صوفی رازی را به خود جلب کرده بود و ازجمله دورترین اجرامی است که با چشم غیرمسلح می‌توان نظاره‌گر بود.

افسانه آندرومدا

آندرومدا در اساطیر یونان باستان شاهزاده‌ای است که دختر سفئوس (قیفاووس) و کاسیوپیه (ذات الکرسی) است. چون کاسیوپیه، خود و دخترش را زیباتر از تمام موجودات دریایی پنداشت، نپتون، خدای دریاها را به خشم آورد و موجب شد تا او قیطس را که نهنگ بزرگ دریایی بود، به قصد سرنگونی پادشاهی سفئوس روانه کند. در این بین اطرافیان سفئوس به او پیشنهاد کردند برای نجات تاج و تخت، آندرومدا را قربانی کند. پس دست‌های آندرومدا را به تخته‌سنگ‌های ساحل بستند تا زن به زنجیر کشیده‌شده (امراه المسلسله) طعمه قیطس شود و به این ترتیب خشم نپتون فروکش کند و از سر نابودی سرزمین سفئوس بگذرد، اما در این هنگام پرسئوس (برساووش) که قهرمانی از نژاد پارس است، در حالی که سر بریده مدوسا را در دست داشت و سوار بر اسب بالدار بود از راه رسید و با گرفتن سر مدوسا در مقابل قیطس او را به سنگ تبدیل کرد و آندرومدا را نجات داد. سپس او را به همسری برگزید و هر دو سوار بر اسب بالدار، همراه با قیطس و سفئوس و کاسیوپیه در آسمان جاودانه شدند!

راهنمای یافتن صورت فلکی قِیطُس

پس از آشنایی با آندرومدا این بار به کمک مربع فرس اعظم می‌خواهیم محدوده صورت فلکی قیطس را که در ماجرای آندرومدا در آسمان جاودان شد، بیابیم.

اگر از ستاره بالایی ضلع سمت چپ مربع که رأس‌المسلسله نام داشت خط فرضی به پایین بکشید تا به ستاره پایینی ضلع سمت چپ مربع فرس اعظم به نام جنب الفرس (Algenib) برسید ‌‌سپس فاصله بین این دو را به اندازه 5‌/‌2 برابر رو به پایین سپس کمی رو به چپ (رو به جنوب‌شرق) ادامه دهید، به ستاره نسبتا پرنور ذنب‌القیطس (Deneb Kaitos) خواهید رسید. از آنجا که ذنب‌القیطس پرنورترین ستاره این ناحیه از آسمان است (روشنایی‌اش درست به اندازه ستاره قطبی است)، برای یافتنش کار دشواری در پیش نخواهید داشت. کمی پایین‌تر از ذنب‌القیطس و در محدوده صورت فلکی حجار، قطب جنوب کهکشان راه شیری قرار دارد. اینجا جایی است که به علت دوری محدوده صورت فلکی قطیس و حجار از بخش پرستاره نوار راه شیری و بازوهای راه کهکشان کم‌ستاره دیده می‌شود. از همین رو است که ذنب‌القیطس در این ناحیه کم‌ و‌بیش تاریک مجال خودنمایی پیدا کرده است.

صورت‌واره مثلث تابستانی

این بار می‌خواهیم از مربع فرس اعظم برای پیدا کردن یکی از ستاره‌های مثلث تابستانی بهره بگیریم. پس باید ‌ابتدای شب و پیش از غروب مثلث تابستانی دست به کار شوید. ضلع پایینی مربع فرس اعظم را در نظر بگیرید. از ستاره سمت چپ ضلع پایین که جنب الفرس نام داشت یک خط فرضی بکشید و آن را از روی ستاره سمت راست ضلع پایین مربع به نام مرکب الفرس (Markab) بگذرانید و سپس به اندازه 5‌/‌2 برابر فاصله بین این دو رو به افق مغرب ادامه دهید تا به ستاره درخشانی به نام نسر طائر (Altair) برسید. نسر طائر پرنورترین ستاره صورت فلکی عقاب است و همراه با نسر واقع از صورت فلکی شلیاق و رِدف از صورت فلکی دجاجه سه ضلع مثلث تابستانی را می‌سازد. چون این مثلث در ابتدای شب‌های آغازین تابستان بر بلندای آسمان جا خوش کرده است، آن را مثلث تابستانی می‌نامند. پس طبیعی است که در شب‌های پایانی پاییز که رو به زمستان می‌رویم، سه ستاره تشکیل‌دهنده این مثلث تابستانی، آسمان شامگاه را بزودی ترک کنند.

یک ستاره دیگر از مثلث تابستانی را هم می‌توان به کمک مربع فرس اعظم پیدا کرد. از ستاره جنب الفرس که ستاره‌ای است مستقر در ضلع پایین و چپ مربع، یک خط فرضی روی قطر مربع بکشید و از روی ستاره منکب الفرس در ضلع بالا و گوشه سمت راست مربع گذر کنید و به اندازه 5‌/‌2 برابر فاصله بین جنب الفرس و منکب الفرس ادامه دهید تا به ستاره ردف (Deneb) در صورت فلکی دجاجه برسید که یکی از پرنورترین و بزرگ‌ترین ستاره‌های کهکشان ماست؛ آنقدر که درخشندگی‌اش به 60 هزار برابر درخشندگی خورشید می‌رسد و قطرش بیش از 200 برابر قطر خورشید است. ردف آنقدر ستاره پرنوری است که اگر فاصله‌اش تا زمین به نصف مقدار فعلی کاهش می‌یافت، درخشان‌ترین ستاره آسمان می‌بود؛ در حالی که فعلا نوزدهمین ستاره درخشان آسمان شب است.

راهنمای یافتن صورت‌های فلکی سوسمار و قیفاووس

حال از ضلع سمت راست مربع فرس اعظم شروع می‌کنیم؛ یعنی همان ضلعی که بیشتر رو به مغرب متمایل است. گفتیم ستاره پایینی این ضلع مرکب الفرس نامیده می‌شود. از این ستاره خط فرضی بکشید و آن را رو به شمال آسمان از روی ستاره دیگر ضلع سمت راست و بالای مربع به نام منکب الفرس (Scheat) عبور دهید. اگر به اندازه فاصله بین این دو ستاره خط فرضی را ادامه دهید به ناحیه پرستاره‌ای خواهید رسید. اینجا جایی است که صورت فلکی سوسمار روی نوار راه شیری قرار گرفته است. اگر صورت‌های فلکی زیادی در آسمان نمی‌شناسید، پیشنهاد می‌کنم فاصله بین دو ستاره ضلع سمت راست مربع را به اندازه سه برابر از منکب الفرس رو به شمال ادامه دهید تا با گذر از ناحیه‌ای که صورت فلکی سوسمار قرار دارد، به محدوده صورت فلکی قیفاووس که در اساطیر یونانی پدر آندرومدا است، برسید. قیفاووس شبیه یک مربع و مثلث چسبیده به هم‌ یا شکل خانه‌ای در یک نقاشی کودکانه‌ به نظر می‌رسد. معروف‌ترین ستاره این صورت فلکی دلتا ـ قیفاووس است که کشف تغییرات نورانیتش در بازه زمانی اندکی بیشتر از پنج روز به کشف گروهی از ستاره‌های متغیر منجر شد. بعدها با توجه به تغییرات نور همین ستاره‌ها بود که دانشمندان توانستند فاصله ابرهای ماژلانی و سحابی آندرومدا را اندازه بگیرند و دریابند که اینها فقط ابرها و سحابی‌هایی در آسمان نیستند، بلکه کهکشان‌هایی در ورای کهکشان راه شیری هستند و از اینجا بود که اخترشناسان پا به عصر کیهانی در مطالعات نجومی نهادند.

تا اینجا با بهره‌گیری از مربع بزرگ و توخالی فرس اعظم در آسمان شب‌های آذرماه، هفت صورت فلکی را شناختید. با نگاه به نقشه و با استفاده از الگویی که برای پیداکردن صورت‌های فلکی به کمک مربع فرس اعظم بیان شد و کمی چاشنی ابتکار می‌توانید صورت‌های فلکی دیگری مثل حوت، مثلث، حمل، ذات الکرسی، دلو، پاره‌اسب و دلفین را هم پیدا کنید.

کاظم کوکرم / سیب (ضمیمه سه شنبه روزنامه جام جم)