خانه‌های بهداشت، خانه تکانی می‌خواهد

جام جم سرا: برای آنها که در شهرهای بزرگ و حتی شهرهای کوچک زندگی می‌کنند، دسترسی به پزشک و دارو چندان کار پیچیده و سختی نیست. کافی است شال و کلاه کنید و سوار تاکسی شوید تا خیلی راحت به اولین مرکز درمانی در نزدیکی محلتان مراجعه کنید، اما برای یک فرد روستایی که در روستایی دورافتاده و صعب‌العبور در استان کردستان یا سیستان و بلوچستان زندگی می‌کند، همین کار بظاهر راحت، دغدغه بزرگی است که شب و روزش را به هم می‌ریزد.

بیماری هم که شهر و روستا نمی‌شناسد. وقتی پای بیماری به خانه‌ای باز می‌شود، دیگر نمی‌پرسد برای رسیدن به پزشک باید چند ساعت در کوه‌ها و دره‌ها، پیاده راه بروی تا دوایی برای دردت پیدا کنی.

اگر فکر می‌کنید اینها داستان است و دیگر در عصر جدید، کسی در جامعه ما برای پیدا کردن دوا و دکتر، از دره‌ها و کوه‌ها عبور نمی‌کند، می‌توانید همین خبر چند هفته قبل را بخوانید که در آن، یک معلم فداکار لرستانی برای رساندن دانش‌آموز بیمارش به مراکز درمانی، اسیر چنگال بی‌رحم سیل می‌شود و متاسفانه معلم و دانش‌آموز در حوالی یک منطقه محروم که امکانات درمانی مناسب وجود نداشت، فوت می‌کنند.

جدای از مشکلات دسترسی نداشتن به خدمات درمانی مطلوب در مناطق روستایی و عشایری، بحث بهداشت و پیشگیری در این مناطق هم با استانداردهای جهانی، فاصله معناداری دارد.

اصلی‌ترین مرکزی که روستاییان می‌توانند به آنجا مراجعه کنند و خدمات‌درمانی و بهداشتی بگیرند، همین خانه‌های بهداشت روستایی است که قدمت تاسیس آنها به حدود 30 سال قبل برمی‌گردد.

این خانه‌های بهداشت روستایی، وظایف مختلفی را عهده‌دار هستند که از جمله مهم‌ترین آنها می‌شود به سرشماری سالانه و ثبت اطلاعات روستاییان، آموزش بهداشت عمومی در مدارس و خانه‌ها، مراقبت از زنان باردار و مراقبت از سلامت اطفال، ارائه آموزش‌های تغذیه‌ای، ایمن‌سازی و سالم‌سازی فضای روستا، بیماریابی، پانسمان، کمک‌های اولیه، بهداشت دهان و دندان، سرزدن به خانه‌ها و مکان‌های عمومی و خدمات واکسیناسیون اشاره کرد.

در حقیقت، خانه‌های بهداشت روستایی به‌عنوان اولین مرجع بهداشت و درمان روستاییان به حساب می‌آید که آنها می‌توانند برای رفع مشکلات درمانی خود، ساده‌ترین سطح خدمات درمان و پیشگیری را دریافت کنند.

مشکلات ریز و درشت خانه‌های بهداشت

با اینکه صرف وجود این خانه‌های بهداشت، اتفاق مثبتی است که گسترش آن در سایر نقاط کشور به سلامت روستاییان کمک کرده است، اما در همین خانه‌های بهداشت، مشکلات ریز و درشتی وجود دارد که باعث شده خانه‌های بهداشت نتوانند آن‌طور که از آنها انتظار می‌رود، مشکلات روستاییان را برطرف کنند.

یعنی اگر به وظایفی که برای این خانه‌های بهداشت برشمردیم، نگاهی اجمالی بیندازید، خود روستاییان هم تائید می‌کنند برخی از این خدمات یا اصلا ارائه نمی‌شوند یا این‌که به صورت ناقص در اختیار روستاییان قرار می‌گیرند.

مثلا بحث آموزش عمومی در مدارس و خانه‌ها بندرت در خانه‌های بهداشت روستایی اتفاق می‌افتد و یا بیماریابی در روستا، در موارد معدودی انجام می‌شود. همچنین موضوع سالم‌سازی محیط روستا یا ارائه آموزش تغذیه‌ای به مردم، در زمره وظایف فرعی آنها به حساب می‌آید که چندان هم رعایت نمی‌شود.

اما همین خانه‌های بهداشت در بحث مراقبت‌های بارداری، واکسیناسیون، پانسمان و ارائه خدمات اولیه درمانی توانسته است تا حد زیادی نیازهای روستاییان را برطرف کند.

هر خانه روستایی به طور معمول دو بهورز دارد که یکی از آنها آقا و دیگری خانم است. کامل ارائه نشدن خدمات درمانی و بهداشتی به روستاییان ـ بخصوص کمرنگ بودن مباحثی مثل ارائه آموزش تغذیه یا سبک زندگی در خانه و مدرسه ـ چندان هم به فرد بهورز برنمی‌گردد.

اگر پای مشکلات این بهورزان هم بنشینید، قطعا می‌شنوید با توجه به بودجه ناچیزی که در اختیار آنها قرار می‌گیرد، آنها مجبورند بودجه‌ها را اولویت‌بندی کنند و معمولا هم بودجه چندانی برای مباحثی مثل برگزاری کلاس‌های آموزشی در روستا باقی نمی‌ماند.

حتی در برخی روستاهای کشور هم اصلا خانه بهداشت وجود ندارد که روستاییان بتوانند به آن به مراجعه کنند و در چنین شرایطی، گاهی اوقات بیماران روستاهای دیگر هم به خانه بهداشت روستاهای مجاور مراجعه می‌کنند که همین اتفاق، باعث شلوغ شدن خانه‌های بهداشت و افزایش کار بهورزها می‌شود.

یعنی درست است که بهورزها وظیفه دارند خدمات گسترده‌ای شامل بهداشت و درمان را به روستاییان ارائه بدهند، اما با وجود امکانات و اعتبارات محدودی که در اختیار آنها قرار می‌گیرد، بی‌انصافی است که انتظار داشته باشیم آنها با دست خالی، یک تنه به جنگ مشکلات بروند و بار همه مشکلات بهداشتی و درمانی روستا را به دوش بکشند.

البته در این میان، حساب آن گروه محدود از بهورزهایی که در ارائه همان خدمات نصفه و نیمه هم کم‌لطفی می‌کنند و بود و نبودشان فرق چندانی به حال روستاییان ندارد، جداست و باید مدیریت بهداشت و درمان منطقه بر کار این گروه از ارائه‌دهندگان خدمت، نظارت بیشتری داشته باشد.

خدمات بهداشتی در روستاها برون‌سپاری شود

وقتی بهورز نمی‌تواند به تنهایی از پس همه مشکلات بهداشتی و درمانی روستاییان برآید و اعتبار آبرومندانه‌ای برای این کار در اختیار آنها قرار نمی‌گیرد، منطقی‌ترین راه این است که برای رفع این مشکل باید، هم سطح اعتبارات خانه‌های بهداشت و هم سطح انتظارات از بهورزها را بالا برد.

دکتر عباس کامیابی، رئیس انجمن پزشکان عمومی ایران نیز در گفت‌و‌گو با جام‌جم پیشنهاد می‌‌کند: نظام سلامت و درمان می‌تواند برای افزایش دادن خدمات سلامت و بهداشت به روستاییان، از کمک دانش‌آموختگان رشته‌های بهداشت استفاده کند و در حقیقت، وزارت بهداشت می‌تواند بخشی از ارائه خدمت به روستاییان را برون‌سپاری کند.

او بر این باور است که یکی از مباحث موفق در تاریخ نظام سلامت کشور، همین بحث تاسیس خانه‌های بهداشت روستایی است؛ اما علاوه بر این موضوع، کامیابی تاکید دارد که باید زیرساخت‌های فیزیکی این خانه‌های بهداشت هم توسعه پیدا کند، زیرا برخی ساختمان‌های خانه‌های بهداشت، فرسوده و متعلق به چندین سال قبل است که به بازسازی نیاز دارد.

یکی دیگر از مشکلاتی که رئیس انجمن پزشکان عمومی ایران، آن را به‌عنوان چالش مهم خانه‌های بهداشت می‌داند، گسسته بودن فعالیت بهورزها با پزشکان خانواده روستایی است.

به اعتقاد کامیابی، اگر می‌خواهیم خانه‌های بهداشت روستایی تاثیر بیشتری در نظام سلامت کشور داشته باشد باید شرایطی ایجاد کنیم که ارتباط بین بهورز و پزشک خانواده روستایی بیشتر شود و آنها با یکدیگر هماهنگ باشند.

به گفته او، تنها راه اصلاح نظام سلامت در روستاها، توجه جدی به بحث پزشک خانواده است. یعنی شرایطی که پزشک خانواده را به فعالیت بهورزان وصل کنیم و بحث نظام ارجاع بیمار و سطح‌بندی خدمات پزشکی رعایت شود؛ به طوری که بیمار روستایی ابتدا به بهورز، سپس به پزشک خانواده روستایی و در صورت نیاز نیز به پزشک متخصص مراجعه کند.

اقدام وزارت بهداشت برای اصلاح خانه‌های بهداشت

متولی توسعه و تجهیز خانه‌های بهداشت روستایی، وزارت بهداشت است. خوشبختانه چندی قبل نیز قائم‌مقام معاون بهداشتی وزارت بهداشت از ساخت و راه‌اندازی 1955 خانه بهداشت روستایی تا 22 بهمن امسال خبر داد و عنوان کرد به احتمال زیاد می‌توانیم بیش از 90 درصد این خانه‌های بهداشت را تا 22 بهمن افتتاح و راه‌اندازی کنیم.

ناصر کلانتری به ایسنا توضیح داده است که این خانه‌های بهداشت در روستاهایی که یا خانه بهداشت نداشته‌اند یا بیش از 25 تا 30 سال از عمر آن خانه بهداشت می‌گذرد، راه‌اندازی می‌شود.

علی‌اکبر سیاری، معاون بهداشتی وزیر بهداشت هم در گفت‌و‌گو با جام‌جم درباره مشکلاتی که در خانه‌های بهداشت وجود دارد و راه‌حل‌هایی که این وزارتخانه در پی گرفته است، می‌گوید: مشکلات در خانه‌های بهداشت وجود دارد و ما در صدد هستیم به مرور زمان، این مشکلات را برطرف کنیم. تاسیس این خانه‌های بهداشت‌ جدید روستایی، یک گام مهم در همین زمینه است.

به گفته این مقام مسئول، برنامه وزارت بهداشت این است در هر روستایی که حداقل هزار نفر جمعیت دارد، خانه بهداشت وجود داشته باشد و برای همین موضوع نیز تجهیز زیرساخت‌های فیزیکی خانه‌های بهداشت فرسوده یا اجاره‌ای در اولویت برنامه‌های ما قرار دارد و در نظر داریم شبکه بهداشت روستایی در سراسر کشور را کامل کنیم.

سیاری درباره کمبود امکاناتی که در خانه‌های بهداشت روستایی وجود دارد نیز تاکید می‌کند در برنامه توسعه و تجهیز خانه‌های روستایی فقط تجهیز ساختمان این خانه‌های بهداشت‌ مدنظر نیست، بلکه در این برنامه توسعه‌ای که در نظر گرفته‌ایم، بحث بروزرسانی و تجهیز امکانات خانه‌های بهداشت روستایی هم مدنظر ماست و تلاش می‌کنیم سطح خدمات ارائه شده به روستاییان هم توسعه پیدا کند.

باتوجه به این‌که تا چند ماه دیگر قرار است چند هزار خانه بهداشت روستایی در کشور ساخته یا تجهیز شود، شاید بهتر باشد تا آخر امسال هم منتظر باشیم و ببینیم آیا در سالی که قرار است در آن نظام سلامت متحول شود و مولفه‌های بهداشت و درمان در سطح کلان جامعه ارتقا پیدا کند، سطح خدمات بهداشت و درمان برای روستاییان هم متحول می‌شود یا خیر؟

امین جلالوند ‌/ ‌گروه جامعه