قطار را با نگاه بدرقه کن

ورود خبرنگاران و عکاسان رسانه‌ها به درون این قطار لوکس و انتشار تصاویر کوپه‌ها و امکانات آن، این بحث را میان مردم و کارشناسان داغ کرد که چرا قطارها و سیستم حمل‌ونقل ریلی ما اینچنین نباشد؟ این بحث همچنین یک نکته مهم را نیز روشن کرد. با این که شمار زیادی از شهروندان به دلیل امنیت، راحتی و همچنین قیمت بلیت، قطار را به خودرو، اتوبوس یا هواپیما ترجیح می‌دهند، اما از چند و چون و زوایای حمل‌ونقل ریلی، قطارها و راه‌آهن بی‌خبرند و این بی‌خبری شاید باعث شده باشد آنچه در باب انتقاد از وضعیت قطارها به زبان می‌آوریم، شاید همه‌اش کاملا صحیح یا منصفانه نباشد. شاید این قاعده درباره مسئولان و تصمیم‌گیران نیز وجود داشته باشد و کم آشنایی آنان با زوایای این صنعت در کم و کیف تصمیماتشان در این باره تاثیر بگذارد. این چنین است که ‌باید به قطار با چشم دیگری نگاه کنیم و از مسئولان نیز بخواهیم با همین تغییر نگاه، فکرهای جدیدی برای بهبود کمی و کیفی وضع فعلی این صنعت بکنند.

از قطار تا هواپیما

این یک واقعیت است که بسیاری از شهروندان آن حساسیتی که نسبت به حمل و نقل هوایی و کیفیت و ایمنی آن دارند را نسبت به قطار ندارند. این در حالی است که حمل و نقل ریلی دقیقا دارای همان دشواری‌ها، پیچیدگی‌ها و زحمات است. حتی تجهیزات این دو رشته حمل و نقل نیز تا حد زیادی به هم شبیه است. مثلا اگر هواپیما برج مراقبت دارد، قطار نیز «پانل» دارد و از برخورد قطارها با یکدیگر جلوگیری کرده و برای حرکت یک قطار در مسیر، سرعت مجاز تعیین کرده و مسیر ریل را برای حرکت قطار پاک می‌کند. همان‌گونه که هواپیما، خلبان دارد، قطار نیز لکوموتیوران دارد. وی نیز برای راهبری قطار باید سال‌ها آموزش ببیند و تجربه کسب کند. اول قطارهای باری را براند و کم‌کم قطار مسافری که باجان صدها انسان سر و کار دارد را راهبری کند. اگر بخواهیم مقایسه‌ای عددی داشته باشیم بسادگی درخواهیم یافت که حتی لکوموتیوران چندین برابر یک خلبان، جان و مال و امنیت انسان‌ها را در دست دارد. در یک ایرباس 300 که در ناوگان هوایی ایران وجود دارد، حداکثر 361 مسافر حضور دارند، اما در یک قطار مسافربری که به طور متوسط 13 واگن مسافربری دارد، اگر بدانیم هر واگن دارای ده کوپه است و همه کوپه‌ها را درجه یک 4 تخته در نظر بگیریم، خواهیم دید هر واگن 40 نفر و یک قطار حدود 520 نفر ـ آن هم برای مدت زمانی که معمولا از 2 ساعت کمتر نیست و تا 14 ساعت و حتی بیشتر (برای قطارهای بین‌المللی)‌ طول می‌کشد، حضور دارند. همین امر نشان می‌دهد اگر ارزان بودن بلیت قطار باعث تقویت این تلقی شده که کار قطار و حمل و نقل ریلی از کار هواپیما ساده‌تر است یا مراحل و پیچیدگی کمتری دارد، این تلقی نادرستی است که باید اصلاح شود. اینچنین است که اهمیت قطار در چارچوب سیستم حمل و نقل کشور حتی شاید از دیگر وسایل بیشتر باشد و لذا وضعیت فعلی نمی‌تواند شایسته این بخش باشد.

وقتی یک قطار حرکت می‌کند

وقتی یک قطار می‌خواهد حرکت کند، عوامل فنی و غیرفنی متعددی فعالیت می‌کنند. از چک‌کننده بوژی‌ها گرفته (چرخ‌هایی که واگن روی آنها قرار می‌گیرد و باعث حرکت روی ریل می‌شود) تا بررسی وضعیت ترمزهای قطار، مخازن سوخت، تهویه‌ها و بخصوص تجهیزات لکوموتیو مانند بی‌سیم‌ها که برای ارتباط با پانل مرکزی بسیار اهمیت دارد. سپس کار روسای قطار شروع می‌شود و آنها تجهیزات داخلی واگن‌های مسافربری را چک می‌کنند. سپس ارتباط لکوموتیوران با پانل مرکزی برقرار شده و پانل شروع به چک کردن مسیری که قطار باید طی کند، می‌کند. در این بخش که شاید حساس‌ترین بخش حرکت قطار باشد، ساعت خروج قطار از ایستگاه با ساعت ورود قطاری که قصد ورود به ایستگاه را دارد، تنظیم می‌شود. همچنین اگر قطاری جلوتر یا عقب‌تر از قطار مورد نظر در یک مسیر باشد، حرکتش طوری تنظیم می‌شود که با قطار در حال حرکت چند ایستگاه فاصله داشته باشد. پانل مرکزی همچنین حرکت یا توقف قطارهای باری، بخصوص قطارها‌یی که سوخت به اقصی نقاط کشور می‌رسانند را نیز کنترل می‌کنند. این کنترل طوری انجام می‌شود که معمولا هنگام ورود قطار مسافربری به یک ایستگاه، تا حد امکان قطار باری بخصوص حامل مواد سوختی یا شیمیایی در ایستگاه نباشد یا فاصله‌ای معتدل با قطار مسافربری داشته باشد. این تدبیر از آن رو صورت می‌گیرد که خدای ناکرده در صورت بروز سانحه، مسافران قطار مسافربری در امان باشند یا زمان کافی برای تخلیه آنها وجود داشته باشد.

پانل مرکزی همچنین وظیفه هماهنگی بین حرکت قطارها در مسیرهای مختلف کشور ـ بخصوص هنگام تلاقی دو قطار در دو یا چند مسیر مختلف ـ را به عهده دارد. این هماهنگی از طریق سوزن‌بان‌های الکترونیکی صورت می‌گیرد. البته تا پنج سال پیش بخشی از عملیات سوزن‌بانی الکترونیکی بود و بخشی دیگر از آن به طور دستی توسط سوزن‌بانان مستقر در ایستگاه‌های بین راهی انجام می‌شد به طوری که آنان با تغییر دستی در ریل‌های فرعی،‌ حرکت قطار را از یک مسیر به مسیر دیگر تغییر می‌دادند.

واگن‌های قطار

قطاری که در حال حرکت است، دارای واگن‌های متعددی است. از نظر تعداد، معمولا هر قطار علاوه بر لکوموتیو دارای 13 واگن مسافربری، یک واگن رستوران و یک واگن مولد برق است. واگن‌های مسافربری معمولا از نظر درجه و به تناسب قیمت بلیت، امکانات مختلفی ارائه می‌دهند. واگن‌های مسافربری در مجموع به دو دسته کوپه‌دار و اتوبوسی تقسیم می‌شوند. معمولا ظرفیت واگن بنا به تعداد مسافران متفاوت، اما متوسط آن 40 نفر (برای درجه یک چهار تخته) است. برخی واگن‌ها نیز گنجایش پذیرش شمار بیشتری مسافر دارند. در نهایت این‌که مثلا اگر واگن، درجه 2 باشد که در هر کوپه شش نفر جا می‌گیرند یا واگنی باشد که کوپه‌های آن، امکان تخت شدن را ندارد، به طور طبیعی شمار بیشتری مسافر قابلیت سوارشدن به قطار را خواهند داشت. واگن رستوران نیز که معمولا در هر قطار به رنگ قرمز متمایز می‌شود، ظرفیت پذیرش 42 مهمان را دارد. با این حال عمر بالای واگن‌های قطار که براساس آخرین آمار 35 درصد آن عمری نیم‌قرنی دارند، برای ناوگان ریلی کشور یک تهدید محسوب می‌شود. چرا که علاوه بر کاهش استانداردهای بهداشتی و رفاهی، ایمنی این واگن‌ها حین تردد قطار نیز محل نگرانی است. البته در سال‌های اخیر زمزمه‌هایی مبنی بر واردات واگن‌های دست دوم قطار از چین نیز به گوش رسید که البته تاکنون اطلاع‌رسانی دقیقی درباره آن صورت نگرفته است.

نوستالژی قطار

با این‌که از تاسیس اولین خط آهن ایران در سال 1301 که به ماشین دودی معروف است، 92 سال می‌گذرد، اما راه‌آهن نقش پررنگ خود را در حافظه تاریخی ایرانیان و همچنین هنر، ادبیات و سینما حفظ کرده است. به طوری که مانند جهان، قطار و راه‌آهن دستمایه آثار متعدد هنری در قالب‌های مختلف شده است. با این حال ادبیات، شعر و سینما بیش از دیگر رشته‌ها به قطار و راه‌آهن توجه داشته است. در ادبیات ایران، قطار به عنوان وسیله مورد استفاده قشر متوسط، مستقیم یا غیرمستقیم در آثار نویسندگان و شعرا بازتاب یافته است. در سینما نیز قطار و مظاهر و نشانه‌های راه‌آهن چون ایستگاه‌ها و فضای آن، کارکنان راه‌آهن و استفاده‌های قطار دستمایه فیلم‌های سینمایی متعددی شده است. پل معروف ورسک نیز که هنوز یکی از شاهکارهای مهندسی به شمار می‌رود دستمایه ساخت چند مستند قرار گرفته است. اینها آثاری هستند که بیننده می‌بیند یا خواننده مطالعه می‌کند، اما با همه لذتی که از آن می‌برد، از این نکته غافل است که این نوستالژی قوی قطار و راه‌آهن و ریشه عمیق آن در فرهنگ ایرانی است که بسترساز تولید چنین آثاری شده است.

سید علی دوستی موسوی / گروه اقتصاد