زندگانی سیاسی و علمی شهید مدرس در یک کتاب

نویسنده در مقدمه ابتدا به معرفی شصیت شهید مدرس می پردازد. در مقدمه درباره شخصیت این عالم بزرگوار چنین آمده است:

آیت الله شهید سید حسن طباطبایی مشهور به مدرس، از عالمان بزرگ و برجسته و بنام سدة اخیر است. او در همه عرصه ها الگو و سر آمد عصر خویش بود. مدرس فقیه بود، فقیهی روشن، متعهد و نو اندیش، فیلسوف بود، فیلسوفی بیدار و بیدارگر، مفسر بود، مفسری که پیام های الهی را با جان و دل نوش کرده بود. عارف بود، عارفی برخاسته از متن اسلام ناب و حاضر در متن جامعه و حوادث. اقتصاددان بود، اقتصاد دانی که مسائل اقتصادی اسلام را از منابع آن به خوبی ارائه می کرد. سیاستمداری توانا و تیز هوش بود. تاریخ دان و تاریخ شناسی متعهد بود، که تاریخ را گذرگاه اصلاح امت اسلامی می دانست. مصلح بود، مصلحی که از اسلام راستین مایه می گرفت و اعتلای اسلام و عزت امت اسلامی مدار کار و تلاشش بود. وی، در نزد عالمان و حوزه های علمیه از وجاهت، اعتبار و شهرت خاصی بر خوردار بود. هم از این جهت که مرد میدان مبارزه با استبداد و استعمار بود و در عین حال هیچ گاه رسالت حوزوی ویش را در تدریس و تربیت طلابفراموش نکرد و هم از این جهت که در نظام مشروطه شرکتی فعال داشت و به عنوان یکی از شخصیت های طراز اول در تحولات سیاسی از وی یاد می شود.

نویسنده معتقد است دید گاهها و مواضع آن بزرگوار، علی رغم اهمیت فراوان آن،کمتر مورد بحث و تامل قرار گرفته است. لذا دو عامل را در این موضوع موثر می داند:
1. ناکامی عملی مشروطه و تبدیل آن به نظام استبدادی ویاس و سرخوردگی شدید عالمان و مراجع، از علل کم توجهی و غفلت از شهید مدرس و امثال او شده است؛ غفلتی که دامن خواص را نیز فرا گرفته است.

2.شهید مدرس فرصت آن را پیدا نکرد که کتابی مدون و یا رساله مستقلی در حوزه اندیشه ها و مواضع خود به رشته تحریر در آورد و اندیشه هایش در لا به لای اعلامیه ها و سخنرانی هایی که از او به یادگار مانده پراکنده است. البته ایشان آثار گران سنگی در فقه و اصول و حتی سیاست ( کتاب زرد )نگاشته اند، که هنوز در دسترس عموم، بلکه خواص هم قرار نگرفته است.

نویسنده در ادامه به ضرورت و اهمیت این پژوهش اشاره می کند:

هر چند به برکت انقلاب اسلامی، گام های بلندی در بزرگداشت و شناساندن این شخصیت کم مانند بر داشته شده و دهها مقاله، کتاب و سمینار در جهت شناخت و نشر اندیشه های او نگاشته شده و برگزارگردیده است و با این که امام خمینی، آن پیر فقه و فلسفه و عرفان، ما را به بهره گیری از راه و روش و اندیشه های او سفارش کرد و... با این همه، هنوز زوایای فکری و عمق حرکت و مواضع او برای مسلمانان به ویژه نسل جوان و حتی بسیاری از خواص شناخته و شناسانده نشده است.

امروز، مطالعه و دقت در زندگی، مواضع و اندیشه های مدرس از چند جهت دارای اهمیت است:

الف. از زوایه تاریخی، از دو جهت: یکی به جهت شناخت تاریخ تحولات سیاسی صد سال اخیر ایران و دیگری به جهت فهم تاریخ تحولات فکری سده اخیر تشیع. تا آن جا که بدون آشنایی با مکتب مدرس شناخت ما از این مقطع تاریخی کامل نخواهد بود.

ب. از بُعد اندیشه و تحولات امروز ایران به ویژه از منظر نحوه حضور دین در سیاست و یا نسبت دین و سیاست با توجه به تجربه سی و چند ساله ایران، اندیشه ها و مواضع شهید مدرس دارای اهمیت است و غفلت از آن باعث شده که شاهد نوعی ارتجاع و باز گشت به اندیشه ای که مدرس و خلف صالح او امام خمینی در نقد آن کوشید، باشیم.

ج. از سوی دیگر، سیر تاریخی مشروطه، از سوی جریانی رقم خورده که در برابر شهید مدرس بوده است. بر این اساس، مدرس شناسی نیز همانند باز شناسی تاریخ مشروطه دارای اهمیت است.

د. افزون بر همه این ها، امروزه برخی از دشمنان و یا کسانی که به غرب تعلق خاطر دارند، تلاش می کنند که ذهنیات و مدعیات خود را از قول عالمان بنامی چون مدرس و امثال او مطرح کنند. با شناخت و شناساندن درست مدرس، جلو این تحریفات گرفته می شود.

در این کتاب تلاش شده است با ارائه اسناد و شواهد معتبر به شناخت عملکرد، اندیشه ها و رویارویی آن بزرگوار با جریان سکولار پرداته شود.

کار برد این پژوهش

در عنوان پیشین تا حدودی به کار برد آن نیز، اشاره شد ولی برای روشن تر شدن این مقوله یاد آور می شویم که همانندی های بسیاری میان رویدادها، رجال و جریان های مشروطه و جریان های پس از انقلاب اسلامی وجود دارد. تا جایی که می توان گفت: بسیاری از جریان های موجود ادامه همان جریان ها ی روزگار مشروطه اند. البته این هم خوانی و هماهنگی اتفاقی نیست. جریان های غیر دینی و یا ضد دینی شاید در شیوه های رویارویی با دین وجریان دینی دستخوش دگرگونی شده باشند، اما در هدف ها و بنیان های فکری، به هیچ روی، در این جبهه دگرگونی روی نداده است. بنا بر این، اگر تاریخ مشروطه و رجال آن هنوز هم برای ما خواندنی، درس آموز و عبرت انگیز است، به این دلیل است که مسئله و یا مسائل مشترکی ما را به هم پیوند می زند. با خواندن تاریخ و رجال مشروطه و تحلیل آن، در واقع با رویداد های سیاسی و اجتماعی، گره ها و چالش های فکری و عملی خود بیشتر آشنا می شویم. با این نگرش، کند و کاو در نهضت و نظام مشروطه به ویژه جریان های فکری و رجال مطرح در آن روزگار صرفا دیروزی نیست، بلکه امروزی و فردایی نیز هست. و پرداختن به این موضوع می تواند حوزه های علمیه، کارگزاران نظام و حقیقت پژوهان نسل نو را پس از انقلاب اسلامی یاری رساند.

امروز حوزه و نظام و مردم ما برای پیمودن راه های پر فراز و نشیب و زدودن مانع ها و رادع ها، نیاز شدیدی به گذشته پر تجربه دارد. گذشتگان و بزرگان ما در گذشته گاه بر فراز و گاه بر فرود بوده اند، امروز اگر آهنگ آن داریم که همواره بر فراز باشیم، باید افزون بر عوامل فراز و فرود، زندگی، مواضع و اندیشه های بزرگان خود را بشناسیم و دستور العمل زندگی خود قرار دهیم.

کتاب حاضر در یک مقدمه و دوازده فصل به شرح زیر تنظیم شده است :

در فصل آغازین، از زندگی و تحصیلات مدرس و نیز مبارزات او در اصفهان به اختصار سخن رفته است.

در فصل دوم، به جایگاه علمی و فقهی شهید مدرس از ابعاد گوناگون پرداخته شده است.

در فصل سوم، به دیدگاه مدرس در باره عالمان و حوزه های علمیه و تلاش اصلاح گرانه او در باره اصلاح و تحول حوزه به اشارت سخن گفته شده است..

فصل چهارم به شخصیت و ویژگی های اخلاقی مدرس اختصاص یافته و تلاش شده تا پاره ای از ویژگی ها و ابعاد شخصیتی آن بزرگوار نموده شود.

فصل پنجم در حقیقت ادامه فصل چهارم است و به یکی از ویزگی های مدرس یعنی « لطیفه و طنز سیاسی » اشاره ای دارد.

فصل ششم اشاره به مهم ترین بخش زندگی مدرس یعنی حضور او در مجلس برای نظارت بر قانون گذاری و وکالت مجلس شورای ملی اختصاص یافته است.

فصل هفتم، در این فصل با اندیشه های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی شهید مدرس به تفصیل آشنا خواهیم شد.

فصل هشتم، در این فصل مواضع مهم مدرس که از خطوط برجسته و بحث انگیز تاریخ معاصر به شمار می آید مورد بحث قرار گرفته است.

در فصل نهم، سخن از چند شایعه و تهمت و پاسخ آن است؛ شایعه ها و تهمت هایی که با هدف ترور شخصیت مدرس ساخته و پرداخته شده است.

فصل دهم، دیدگاه و چگونگی ارتباط مدرس در خصوص نهضت های آزادیخواهانه که در اطراف کشور صورت می گرفت، بیان شده است.

در فصل یازدهم، به تبعید و برنامه های دوران تبعید و سرانجام نحوه شهادت مدرس و سپس بزرگداشت او اشاراتی شده است.

فصل دوازدهم، سال شمار زندگانی او از تولد تا شهادت وپس از آن است.

کتاب شناسی و مقاله شناسی مدرس، آخرین فصل این نوشتار است.