جرقه یک جهل، تولد یک کتاب

«محمدحسن منزوی» معروف به «شیخ آقابزرگ تهرانی» در 27 ربیع‌الاول سال 1293 ه.ق در تهران متولد شد. او تا 10 سالگی، مراحل مقدماتی تحصیلی‌اش را در مدرسه دانگی آغاز کرد و سپس در مدارس پامنار و فخریه (مروی) آن را پی گرفت و توانست علوم و فنون مختلفی چون ادبیات، منطق، تجوید قرآن، فقه، اصول و خطوط نسخ و نستعلیق را فرا گیرد. در همان سالها، بجز تحصیل و تکمیل معلومات، کارها و اقدام‌های جالبی هم داشته است که از آن میان استنساخ چندین نسخه از کتابهای معتبر و حایز اهمیت است. برخی از آن کتابها که امروزه زینت‌بخش بعضی کتابخانه‎ها و گنجینه‎هاست هر یک حاکی از سلیقه و خط زیبای او و مهم‎تر از همه بیانگر تلاش و تکاپویش در احیای متون و میراث علمی و فرهنگی شیعه است.

وی در سال 1315 ق راه نجف را در پیش گرفت و در حوزه علمیه آن شهر، مشغول فراگیری علوم دینی شد. شیخ آقابزرگ، استادان زیادی داشت. از جمله استادانی که وی در ایران محضر آنها را درک کرد عبارت‌اند از: «شیخ محمدحسین خراسانی»، «شیخ محمدباقر تهرانی»، «شیخ زین‌العابدین محلاتی»، «میرزا ابراهیم زنجانی»، «حاج شیخ ملا محمدعلی نوری ایلکانی»، «سید عبدالکریم مدرسی لاهیجی»، «سید محمدتقی تنکابنی»، «سید حسن استرآبادی»، « آقا شیخ عبدالحسین شیرازی»، « حاج محمدعلی عراقی»، «میرزا شهاب‌الدین شیرازی» و «آقا شیخ عبدالخالق یزدی».

او همچنین در دوره عالی تحصیلی خود در حوزه علمیه نجف اشرف، شاگرد استادانی چون «محدث نوری»، «شریعت اصفهانی»، «آیت‌الله سید محمدکاظم یزدی» «آخوند خراسانی» «آیت‌الله محمدتقی شیرازی، «سید احمد تهرانی کربلایی»، « شیخ محمدعلی چهاردهی رشتی»، «سید آقا قزوینی»، « شیخ عبدالله اصفهانی» و «آیت‌الله حاج آقا رضا همدانی» بود.

آثار قلمی

از شیخ آقابزرگ تهرانی آثاری متعدد برجای مانده که مهمترین آنها عبارت‌اند از «الذریعه الی تصانیف الشیعه»، «طبقات اعلام الشیعه»، «مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال»، «المشیخه»، «ذیل المشیخه»، «ضیاء المفازات فی طرق مشایخ الاجازات»، «اصول الفقه»، «الفقه»، «النقد اللطیف فی نفی التحریف»، «توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد»، «تفنید قول العوام بقدم الکلام»، ‌«هدیه الرازی الی الامام الشیرازی»، «الرساله الرحمانیه فی رسم خط «الرحمن»»، «الظلیله فی تشجیر انساب بعض البیوتات الجلیله»، «ترجمه کتاب العقیده الاسلامیه»، «منظومه العقاید»، «ذیل کشف الظنون»، «حیاه الشیخ الطوسی»، «حیاه البیاضی»، «انتخاب الامجاد من تاریخ بغداد»، «تعریف الانام فی ترجمه المدنیه و الاسلام»، «الدر النفیس فی تلخیص رجال التاسیس»، «اجازات الروایه و الوراثه فی القرون الاخیره الثلاثه» و «سروده‌ها».

شیخ آقا بزرگ تهرانی پس از گذشت عمری تحقیق و تفحص دینی به‌ویژه در حوزه مذهب شیعه، سیزدهم ذی‌الحجۀ سال 1389 ه.ق در نجف اشرف درگذشت و در آرامگاهی که از پیش در کتابخانه عمومی‌اش برای خود آماده کرده بود، به خاک سپرده شد.

الذریعه الی تصانیف الشیعه

«الذریعه الی تصانیف الشیعه»، عنوان مشهورترین و پرنشرترین اثر «شیخ آقابزرگ تهرانی» است. او نگارش این اثر را در روز دحو الأرض (25 ذی القعده) سال 1329 ه.ق آغاز کرد. او در آن زمان مقیم سامراء بود و در تألیف کتاب به فهرست‌هایی که در آن زمان از کتب شیعه در دسترس بود، استناد داشت؛ آثاری همچون فهرست‌های شیخ طوسی، نجاشی، ابن‌ندیم، معالم العلماء و امثال آن. نگارش این فهرست اولیه که در یک جلد و در حدود پانصد صفحه، از حرف الف تا ی تنظیم شده است، دو سال به طول انجامید. این نسخه تا امروز در کتابخانه شیخ آقابزرگ تهرانی، موجود است و او آن را پیش‌نویس نامیده است. آقا بزرگ تهرانی، آن‌گونه که در این پیش‌نویس آورده، پس از آن به دنبال بررسی منابع دیگر رفت و تا سال 1334 ق. به مدّت شش سال با گسترش کار خویش، کتاب را در شش جلد عرضه کرد. سپس به توسعه کار پرداخت و سرانجام آن را در 26 جلد تدوین کرد.

بهانه نامگذاری

شیخ آقا بزرگ تهرانی، در علت نامگذاری کتاب گفته است: پس از این که ترتیب اجزای کتاب کامل شد، آن را به سید حسن صدر نشان دادم و او ضمن تقدیر از این اثر و تحسین آن، نام «الذریعة إلی معرفة مصنّفات الشیعه» را بر آن نهاد. همچنین، شیخ میرزا محمّد تهرانی عسکری (1281-1371 ه.ق) نیز آن را «کشف الحجاب عن تصانیف الأصحاب» نامیده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در این باره می‌گوید: من این نام را ــ از حسن تصادف ــ به حساب جمل با تاریخ آغاز نگارش کتاب یکسان یافتم و به این ترتیب این نام، نام تاریخی آن شد.

جرقه یک جهل، انگیزه یک کتاب

وی درباره انگیزۀ اصلی نگارش این کتاب هم می‌گوید که گفت‌وگوهای سه‌جانبه‌ای میان او، «سید حسن صدر» و «شیخ محمّدحسین کاشف‌الغطاء» شکل گرفت که محور آن، خشم و ناراحتی به وجود آمده از انتشار مطالبی بود که جرجی زیدان ــ تاریخ‌نگار و نویسنده عرب ــ در کتاب خود «تاریخ آداب اللغة العربیة» منتشر کرده بود. زیدان در این کتاب، ظلمی آشکار بر شیعیان روا داشته و تمامی حقوق آنان را نادیده انگاشته بود. شیخ تهرانی در مقدّمۀ الذریعة با اشاره به سخن او با عنوان یکی از خاورشناسان از وی یاد کرده و در این باره چنین گفته است:

«از همین‌جا راز پندار یکی از خاورشناسان آشکار می‌شود؛ چرا که وی در این باره می‌گوید: اگر آنچه درباره کتب امامیه گفته می‌شود درست باشد، دستانی تفرقه‌افکن در آن نقش داشته است و این دستان، شباهت زیادی به دستان افسانه‌ای و وهم‌آلود دارد. افزون بر این که ادّعای فضیلت برای شماری از آنان نیز حدیث روزگار سپری شده است و در این میان باید دید آیا از اینان جز استخوانی پوسیده چیز دیگری باقی مانده است یا نه؛ اینانی که دیگر نه خودشان و نه آنچه از خود برجای نهاده‌اند، هیچ‌یک نه به کاری می‌آید و نه کسی را بهره‌ای می‌رساند.»

همچنین زیدان در این کتاب گفته بود: «برخی دیگر از فقهای زمانۀ ما فقهای شیعه هستند که هیچ‌یک از آنان شایسته ذکر نیست و برخی از آنان به امام و پیشوایی منسوب نیستند. نام‌آورترین اینان یحیی بن آدم بن سلیمان (203 ق.) است که کتاب «خراج» از اوست و جوینبول آن را در سال 1896 م در لیدن به چاپ رساند.»

پس از این گفت‌وگو این سه عالم دینی، وظیفه خود دانستند با نگارش کتاب‌هایی به دفاع از کرامت شیعی برخیزند و حقایق پوشیده بر جهان و تاریخ بشری را آشکار کنند. در همین راستا، علاّمه شیخ محمّدحسین کاشف الغطاء کتاب «المراجعات و المطالعات» را در دو جلد به نگارش درآورد و در آن لغزش‌های جرجی زیدان را در کتابش برشمرد. سید حسن صدر نیز کتاب «تأسیس الشیعة لعلوم الإسلام» را تألیف کرد که در سال 1354 ق. در بغداد به چاپ رسید. شیخ آقا بزرگ تهرانی هم، در این میان دو دایرة المعارف بزرگ را به نگارش درآورد: نخست «الذریعة إلی تصانیف الشیعة» و سپس «طبقات أعلام الشیعة».

شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب «الذریعة إلی تصانیف الشیعة» آثار نویسندگان شیعه اعم از خطی و چاپی، چاپ شده یا نشده، موجود یا مفقود را آورده است. این کتاب از ارزشمندترین و کامل‌ترین کتاب‌ها در علم رجال و کتابشناسی شیعه است، به طوری که می‌تو‌ان ادعا کرد، هیچ مولف و نویسنده‌ای در تحقیق و پژوهش به‌ویژه در حوزه رجال و کتابشناسی، بی‌نیاز از مطالعه این کتاب نیست.

منبع: خبرگزاری کتاب(ایبنا)