قدرت اصلی زلزله در غافلگیری است

این زلزله خفیف نتوانست حساسیت زیادی ایجاد کند، اما 24 ساعت بعد، ایلام چنان لرزید تا ما یادمان نرود در کشوری زلزله‌خیز زندگی می‌کنیم. آنچه باعث شد علی‌رغم قدرت بیش از 6 ریشتری زلزله ایلام، خوشبختانه کسی جانش را از دست ندهد، مجموعه متناوبی از لرزش‌های دائمی در روزهای قبل از آن بوده که خواب غفلت را از چشم مردم ربوده بود و همه در آمادگی کامل به سر می‌بردند.

زلزله و تحقیقات درباره آن موضوعی است که با زندگی روزمره بسیاری از ساکنان سیاره زمین عجین شده است. پژوهشگران زلزله‌شناسی 24 ساعته به ثبت لرزش‌های زمین مشغولند و نتایج تحقیقات آنها راه بشر را برای درک و شاید روزی پیش‌بینی این رخداد عظیم طبیعی هموار می‌کند.

تازه‌ترین تحقیقات نشان می‌دهد زمین‌لرزه بزرگی که سال 1389 شیلی را تکان داد، حتی یخ‌های قطب جنوب در فاصله 4700 کیلومتری را نیز متاثر ساخته بود. نتیجه این تحقیقات روایتگر این واقعیت است حسگرهایی که هر شش ساعت یک بار کوچک‌ترین تکان‌های زمین را در بخش باختری جنوبگان ثبت می‌کنند. درست بعد از زمین‌لرزه 8.8 ریشتری شیلی نخستین نشانه‌ها دال بر تاثیرپذیری بزرگ‌ترین پوشش یخی جهان از لرزه‌هایی فوق‌العاده قوی، اما دور را حس کرده‌اند. این تحقیقات به طور موکد بیان می‌کند12 ایستگاه از مجموع 42 ایستگاهی که محدوده وسیع قطب جنوب را پایش می‌کنند، همزمان با وقوع زلزله شیلی علائم روشنی را از یک دوره تناوبی بالا و نقطه اوج ثبت کرده‌اند. این جمع‌‌بندی می‌تواند به خوبی شکل‌گیری شکست‌های لایه سطحی یخ‌های جنوبگان را در آن زمان توجیه کند. زمین‌لرزه بیست و هفتم فوریه 2010 شیلی در یک منطقه ساحلی و در ناحیه جنوبی مائوله رخ داد. این زمین‌لرزه شدید یک سونامی بزرگ و مرگ حدود 500 نفر را به دنبال داشت. خسارات ناشی از این زمین‌لرزه نیز بالغ بر 30 هزار میلیون دلار برآورد شده است.

کانون زلزله

تجارب کشور شیلی در زمینه زمین‌لرزه و سونامی از بسیاری جهات قابل‌تامل است. این کشور در دوازدهم فروردین 93 نیز شاهد زلزله‌ای به بزرگی 8.2 ریشتر بود. این زلزله، سونامی‌ای را به دنبال داشت که بلندی موج‌های آن در شهر «ایکی‌که» واقع در شمال شیلی حتی به دو متر نیز رسید. درست است که موج‌های حاصل از این سونامی در مقام قیاس با سونامی مارس 2011 (1390 هجری شمسی) ژاپن و موج‌های بلند 40 متری آن بسیار کمتر است، اما نتایج ثبت شده توسط شبکه حسگرهای بستر اقیانوس ثابت می‌کند به هیچ وجه نباید چنین زمین‌لرزه‌هایی را آن هم در این منطقه نادیده گرفت.

رابطه زمین‌لرزه و سونامی

سونامی مجموعه‌ای از امواج عظیم است که به واسطه زمین‌لرزه‌های زیرآبی شکل می‌گیرد. درست برخلاف تصور عامه مردم، تغییرات هواشناسی بندرت بر شکل‌گیری سونامی تاثیرگذار است و سونامی بیشتر به تغییرات زمین‌شناسی مربوط می‌شود. مایکل آنگوو از اداره هواشناسی و اقیانوس‌شناسی ملی آمریکا (نواآ) و سرپرست بخش مدیریت سونامی درباره سونامی‌ها چنین می‌گوید: «گاهی زمین‌لرزه در منطقه‌ای اتفاق می‌افتد که دو پوسته از سطح زمین به سمت یکدیگر حرکت کرده و یکی از پوسته‌ها به زیر پوسته دیگر می‌لغزد، به این محدوده منطقه فرورانش گفته می‌شود. فرورانش اغلب به زمین‌لرزه و وقوع آتشفشان منجر می‌شود، اما مساله اساسی اینجاست که وقتی در اقیانوس یک پوسته پایین می‌رود و ذوب می‌شود، آب جای آن را می‌گیرد و اینجاست که امواج اقیانوسی عمیق و ژرف شکل می‌گیرند.» دکتر آنگوو افزود: «آنچه سونامی را از دیگر امواج متمایز می‌کند، نحوه برخورد آن با بستر اقیانوس است، زیرا طول موج سونامی تابعی از طول کل اقیانوس است.»

ناگفته‌هایی از سونامی

سونامی یک لغت ژاپنی است. علت رواج این لغت تا حدودی به این دلیل است که وقوع سونامی در ژاپن یک امر متعارف است. سونامی یک موج تنها نیست بلکه مجموعه‌ای از امواج است که اغلب از آنها تحت عنوان قطار سونامی یاد می‌شود. برخلاف تصور عامه مردم اولین موج سونامی لزوما بزرگ‌ترین و قدرتمندترین موج نیست. سونامی‌ها را نباید با امواج حاصل از جزر و مد اشتباه گرفت. این امواج قدرتمند قادر به گذر از اقیانوس‌ها هستند و در خلال جابه‌جایی می‌توانند انرژی خود را حفظ کنند. طول امواج سونامی می‌تواند تا صد کیلومتر هم باشد، حتی فاصله آنها نیز می‌تواند از یکدیگر یک ساعت باشد. سرعت سونامی‌ها با سرعت جت قابل قیاس است، اما در نواحی عمیق اقیانوسی سونامی می‌تواند به نحوی نامحسوس روی سطح حرکت کند. سونامی‌های پرسرعت حتی رکورد 800 کیلومتر در ساعت را نیز رد کرده‌اند. ساختارهای زمین‌شناسی همچون صخره‌ها، خلیج‌ها، ورودی‌های رودخانه و ساختارهای زیرآبی می‌توانند انرژی سونامی را تحلیل ببرند، اما قدرت سونامی به حدی است که این تاثیرات اغلب ناچیز شمرده می‌شود. نمی‌توان با قطعیت گفت مقصد امواج کوبنده سونامی همیشه خشکی است چراکه موارد متعددی از نقض این مساله وجود دارد. زمین‌لرزه می‌تواند یک هشدار طبیعی برای احتمال وقوع سونامی باشد. پس‌زدگی آب اقیانوس، افت یا حتی بالا آمدن نامتعارف سطح آب اغلب نشانه وقوع سونامی است در نتیجه نزدیک شدن به سواحل در چنین زمان‌هایی یک اشتباه بزرگ است. سونامی‌ها گاه از طریق رودخانه‌ها و نهرها به اقیانوس می‌رسند بنابراین دور ماندن از رودخانه در زمان‌های بحران ضروری است. بیشتر کشتی‌ها با شنیدن اخبار مربوط به سونامی بازگشت به ساحل را تنها راه چاره می‌دانند در حالی که این کار یک اشتباه محض است. از آنجا که سونامی‌ها از اقیانوس می‌گذرند، برخی از کشورها ازجمله آمریکا و ژاپن شبکه‌ای از حسگرها را در بستر دریاها نصب کرده‌اند تا تغییرات فشار بستر و افزایش یا کاهش سطح آب را به طور دائم اندازه‌گیری کنند. حسگرها اطلاعات خود را به سنسورهایی مجهز که روی اجسام شناور نصب شده‌اند، می‌فرستند و در نهایت اطلاعات از این شناورها به ماهواره‌ها مخابره می‌شود و سپس مراکز بحرانی مشخص می‌شوند. در حال حاضر سیستم هشدار سونامی در اقیانوس آرام با همکاری 26 کشور، اطلاعات ایستگاه‌های هواشناسی و لرزه‌نگاری را در سراسر اقیانوس کنترل می‌کند. وظیفه این سیستم تعیین احتمال وقوع سونامی در اثر زمین‌لرزه و اطلاع‌رسانی سریع است. در ژوئن 2006 یک سیستم هشدار بین‌المللی برای بررسی احتمال وقوع سونامی در اقیانوس هند آغاز به کار کرد.

مقیاس اندازه‌گیری

ریشتر مقیاس اندازه‌گیری نیروی یک زمین‌لرزه است که توسط چارلز ریشتر ابداع شد. این مقیاس واجد مقادیر صفر تا ده است که چنانچه اشاره شد بزرگ‌ترین زمین‌لرزه‌های ثبت شده، رکورد 9 آن را شکسته‌اند، اما به طور کلی زمین‌لرزه‌هایی با شدت پنج ریشتر و بیشتر از آن باعث آسیب می‌شود. مقیاس ریشتر فقط نیروی زمین‌لرزه را مشخص می‌کند و در مقابل آسیب حاصله براساس مقیاس اصلاح شده مرکالی تعیین می‌شود.

10 زلزله بزرگ تاریخ

آخرین زلزله بزرگ ژاپن با بزرگی 9 ریشتر، بزرگ‌ترین زمین‌لرزه در تاریخ جهان نیست. ده زلزله بزرگ ثبت شده تاریخ به ترتیب از کوچک به بزرگ عبارتند از: زلزله سال 1950 میلادی (1329 هجری شمسی) آسام تبت به بزرگی 8.6 ریشتر که به واسطه آن حداقل 1500 نفر در تبت و هند کشته شدند. از تاثیرات مهم این زمین‌لرزه می‌توان به رانش زمین و فعال شدن چند آتشفشان در منطقه اشاره کرد. رانش زمین، مسدود شدن تعدادی از رودخانه‌های بزرگ را در چین و هندوستان به دنبال داشت.

حجم آب نگهداری شده در پشت این سدهای طبیعی به حدی بود که پس از برداشتن موانع از جمله گل و لای، سیلاب به سرعت تعدادی از روستاهای کوچک را فرا گرفت. سال 2005 میلادی (1384 هجری شمسی) زلزله شمال سوماترا در اندونزی با بزرگی 8.6 ریشتر بیشتر از هزار نفر را کشت و صدها نفر را مجروح کرد. سال 1965 (1344 هجری شمسی) زلزله‌ای به بزرگی 8.7 ریشتر جزایر رَت آلاسکا را لرزاند. موج‌های سونامی حاصل از این زمین‌لرزه تقریبا 10 متر گزارش شدند. قطار موج‌های سونامی آلاسکا حتی به هاوایی و ژاپن هم رسید. زمین‌لرزه سواحل اکوادور سال 1906 (1285 هجری شمسی) 8.8 ریشتر بزرگی داشت و سونامی حاصل از آن سواحل آمریکای مرکزی و ژاپن را درنوردید. زلزله بعدی همان زلزله مشهور شیلی است که چنانچه اشاره شد، شکاف یخ‌های قطب جنوب را در پی داشت، اما زلزله 9 ریشتری شبه‌جزیره کامچاتکا روسیه در سال 1952 (1331 هجری شمسی) نیز در نوع خود کم‌نظیر بود چراکه نه‌تنها سونامی بلکه حتی فعال شدن آتشفشان‌ها را به دنبال داشت. چهار زلزله بزرگ آخر به ترتیب عبارتند از زلزله شرق سواحل هونشو ژاپن سال 2011 (1390 هجری شمسی) با بزرگی 9 ریشتر و مرگ 29 هزار نفر، زلزله غرب سواحل سوماترا در سال 2004 (1383 هجری شمسی) با بزرگی 9.1 ریشتر و مرگ بیش از 227 هزار نفر، زلزله پرنس ویلیام آلاسکا در سال 1964 (1343 هجری شمسی) با بزرگی 9.2 ریشتر و خسارتی معادل 311 میلیون دلار آمریکا و در نهایت زلزله سال 1960 (1339 هجری شمسی) شیلی با بزرگی 9.5 ریشتر که مرگ 1655 نفر و خساراتی معادل 550 میلیون دلار آمریکا را به همراه داشت.