همسایه‌های غیرزمینی ما کجا هستند؟

تا امروز پاسخ این پرسش مثبت بوده، چون نشانه‌ای از موجوداتی هوشمند با تمدنی قابل توجه پیدا نشده است. ولی این به آن معنی نیست که هیچ شکلی از حیات در جای دیگری غیر از زمین وجود ندارد. پاسخ خردمندانه‌تر این است که اکنون ابزار و ادوات ما برای پیدا کردن همسایگان کیهانی‌مان بسیار محدود است؛ فواصل کیهانی بسیار وسیع است و در نتیجه ناگزیریم شکیبا باشیم تا بزودی به فناوری لازم برای کشف بهتر دنیاهای پیرامونمان برسیم. دلیلی برای خیالبافی نداریم. برای فهمیدن این که تنها هستیم یا نه، به روش علمی عمل می‌کنیم؛ از طریق مطالعه و مدلسازی سعی در پاسخ دادن به این پرسش مهم داریم، ولی تا زمانی که پاسخ پرسش را نمی‌دانیم از اظهارنظر قطعی پرهیز می‌کنیم و می‌گوییم نمی‌دانیم!

شانسی برای یافتن حیات در منظومه شمسی هست؟

می‌دانیم جز زمین، هفت سیاره دیگر در منظومه شمسی به دور خورشید می‌گردند. در این میان چهار سیاره گازی است و شانسی برای پیدایش حیات روی آنها وجود ندارد. قمرهای آنها نیز اغلب به دلیل فاقد جو بودن، تحت تأثیر پرتوهای زیانبار کیهانی قرار دارند و آب نمی‌تواند بر سطح‌شان جاری شود، اختلاف دمایی شب و روزشان زیاد است، بسیار سرد هستند و در نتیجه احتمال وجود شکل‌هایی از حیات در آنها نیز بسیار پایین است.

در بین سیاره‌های شبیه زمین که سطح مشخصی دارند و موجود زنده‌ای می‌تواند روی آنها به وجود بیاید، عطارد و زهره شانس چندان زیادی ندارند. هر دو بسیار داغ هستند و امکان ندارد آب به صورت مایع روی آنها وجود داشته باشد. عطارد عملا جوی ندارد و در این حالت حتی اگر داغ هم نبود امکان نداشت آب به صورت مایع روی آن باقی بماند. از طرفی فاقد جو است و سپر محافظتی برای پناه دادن به حیات از گزند پرتوهای مضر کیهانی و همین طور پرتوهای زیانبار خورشید ندارد، اما در عوض زهره جو بسیار غلیظی از دی‌اکسید‌کربن و فشار سطحی بسیار بالایی دارد. اینجا زهره از آن طرف بام افتاده است!

آن‌قدر داغ است که دما در روزهایش به نزدیک 450 درجه سانتی‌گراد می‌رسد. در کنار این دمای مرگبار، فشار 90 اتمسفری جو زهره هیچ شانسی برای پناه دادن به مولکول‌های آلی حیاتی و موجودات تک‌سلولی اولیه نمی‌دهد، چه رسد به موجودات زنده هوشمند پرسلولی!

در این بین مریخ شرایط مناسب‌تری دارد. یافته‌های اخیر مریخ نورد کنجکاوی نشان داد دست‌کم در روزگاری حدود 5/3 میلیارد سال پیش، آب به صورت مایع بر سطح این سیاره جاری بوده است. شاید آن زمان حیات در حد موجودات تک‌سلولی در سطح این کره شکل گرفته باشد. شاید هم‌اکنون نیز باکتری‌های سخت جانی در این سیاره وجود داشته باشند که در زیر لایه‌های سطحی به گونه‌ای مشغول نشو و نما هستند. فعلا هیچ چیز بیشتری نمی‌دانیم و باید صبور باشیم و بیشتر مطالعه کنیم. پاسخ دادن به سوال‌های بزرگ، صبر عظیم و تلاش خستگی‌ناپذیری می‌طلبد.

از سیاره‌های فراخورشیدی چه خبر؟

اگر پا را فراتر بگذاریم و به منظومه‌های ستاره‌ای دیگر فکر کنیم، شانس‌مان خیلی بیشتر می‌شود. در کهکشان راه شیری، حدود 200 میلیارد ستاره وجود که بسیاری از آنها مثل خورشید سیاره‌هایی به دورشان در گردش است. میلیون‌ها میلیون کهکشان در کیهان وجود دارد و واقعا کسی نمی‌داند چه تعداد ستاره و سیاره در جهان هستی می‌تواند وجود داشته باشد. تا به امروز نزدیک به 2000 سیاره فراخورشیدی کشف شده است.

از بین آنها ده مورد در کمربند حیات ستاره‌شان هستند؛ یعنی آن‌قدر از ستاره‌شان فاصله دارند که آب روی سطح‌شان به فرض داشتن فشار جوی مناسب بتواند به شکل مایع جاری شود؛ نه آن‌قدر سرد باشد که آب یخ بزند و نه آن‌قدر گرم که تبخیر شود.

هنوز آن‌قدر تلسکوپ‌هایمان قوی نیست که بتوانیم از قرص سیاره فراخورشیدی که در فاصله 20 سال نوری از قرار دارد، عکس بگیریم. اخترشناسان با روش‌های مختلف، ازجمله کاهش بسیار بسیار جزئی نور ستاره‌ها در زمان عبور سیاره‌ای از مقابل قرص آن به وجود سیاره‌ای فراخورشیدی به گرد آنها پی می‌برند.

روش دیگر که در تلسکوپ فضایی جیمز وب استفاده خواهد شد، استفاده از تاج نگارستاره‌ای است که تا حدودی امکان عکسبرداری از سیارات فراخورشیدی را فراهم می‌کند. روش دیگر این است که در پی ردیابی پیام‌های رادیویی احتمالی آنها باشیم. طرح ستی (SETI) که اختصاص به جستجوی هوشمندان فرازمینی دارد در سه دهه گذشته به امواجی که از گوشه گوشه آسمان رسیده گوش داده است. به این امید که شاید علائمی را آشکارسازی کنند که منشأ فرازمینی دارند. با وجود فرکانس‌های پر تعداد ناشی از منابع کیهانی و منابع مزاحم زمینی، امروزه طرح ستی قادر است به چند میلیون کانال باریک فرکانس به طور همزمان گوش دهد.

اگر شما هم مایل باشید به طرح ستی در جستجوی حیات فرازمینی کمک کنید، کافی است به وبگاه ستی به نشانی www.seti.org مراجعه و نرم‌افزار این طرح را دانلود کنید تا در مواقع روشن بودن، اما بدون استفاده بودن رایانه، از تجهیزات آن برای تجزیه و تحلیل داده‌های به دست آمده در طرح ستی به طور خودکار استفاده شود.

چقدر احتمال دارد همسایگان کیهانی داشته باشیم؟

فرانک دریک و کارل ساگان که از دانشمندان پیشگام طرح ستی بودند، سال‌ها پیش و در ابتدای شکل‌گیری این طرح معادله‌ای را مطرح کردند که از طریق آن می‌توانستند با در نظر گرفتن احتمالات به پرسش بالا پاسخ دهند. در زمان ارائه این معادله، تصور بر این بود که تعداد تمدن‌های فرضی که قادر به برقراری ارتباط رادیویی در کهکشان باشند، با طول عمر میانگین تمدن‌های کهکشان به سال تقریبا برابر باشد. یعنی برای مثال اگر مدت بقای تمدن‌های یک کهکشان به طور متوسط 500 سال باشد، احتمالا 500 مورد از آنها در کهکشان وجود دارد. واقعیت این است که بسیاری از متغیرهای معادله در یک وابسته به حدس و گمان است، با این حال وقتی داده‌هایی را وارد معادله می‌کنیم به جواب‌های جالب توجهی می‌رسیم.

طبق محاسباتی که دانشمندان با توجه به معادله دریک انجام داده‌اند، به نظر می‌رسد اگر خوشبین باشیم و احتمال پیدایش هوش را با بیشترین مقدار ممکن فرض کنیم، اکنون باید 250 تمدن فرازمینی در کهکشان راه شیری ما وجود داشته باشد که قادر به برقراری ارتباط رادیویی با ما باشند، اما اگر متغیرها را به صورت بدبینانه انتخاب کنیم و در معادله دریک قرار دهیم، آن وقت جواب معادله تا مقدار0.002 کاهش می‌یابد که ما را به فرض تنها بودنمان در عالم نزدیک‌تر می‌کند.

اگر روزی نشانه‌ای از حیات فرازمینی پیدا شود...

بسیاری از دانشمندان با توجه به احتمالات فراوان نسبت به وجود شکل‌هایی از حیات فرازمینی در جای دیگری از کیهان خوشبین هستند؛ اما شاهدی برای یقین پیدا کردن از این موضوع نیاز دارند که تا امروز پیدا نشده است. با این حال شکی نیست زمانی که بفهمیم در این گوشه از کیهان تنها نیستیم، همه شئون زندگی ما تحت تأثیر چنین کشف بی مانندی در طول تاریخ تمدن بشر قرار خواهد گرفت و درگیری‌های فلسفی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نوینی را برای نوع بشر رقم خواهند زد. شاید از آن به بعد به این فکر کنیم که روی زمین با هم متحدتر باشیم، همدیگر را بیشتر دوست بداریم و خاطره مرزبندی‌هایمان را بر اساس رنگ‌ها و نژادها و ملیت‌هایمان در برابر موجودات هوشمند فرازمینی که معلوم نیست تا چه حد ممکن است دوستمان باشند یا دشمنمان، به صفحات تاریخ تمدن بشری بسپاریم. (ضمیمه سیب)

کاظم کوکرم / مدرس نجوم رصدی