نگین کم‌نظیر افغانستان

روایت‌ها حاکی از آن است که منطقه حفاظت شده جدید، تقریبا 25 درصد بزرگ‌تر از پارک مشهور یلواستون ـ نخستین پارک ملی آمریکا و جهان با وسعت حدود 898.318 هکتار ـ خواهد بود. پارک ملی واخان افغانستان مدت‌هاست به دلیل اکوسیستم متمایز خود مورد توجه متخصصان محیط زیست قرار گرفته و طرح‌های تازه‌ای هم که به تصویب رسیده مشخصا براساس همین توان بالقوه و در جهت حفظ محیط زیست و اشتغالزایی برای مردم محلی تنظیم شده است.

پارک‌هایی برای حفاظت از طبیعت و جوامع محلی

پارک‌ها و مناطق تحت حفاظت اگرچه بر پایه معیارهای متفاوت و گاه متضاد ازجمله نیازهای تفرجگاهی و حفاظت تاسیس می‌شوند، اما قطعا تنها مامن گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی یک زیستگاه خاص نیستند چراکه در سایه حفاظت از همین مناطق و با اعمال برنامه‌ریزی‌های اصولی است که امکان اشتغال مردم محلی نیز فراهم می‌شود. البته معیارهای حفاظت از هر زیستگاه بسته به شرایط متفاوت خواهد بود، اما تجربه نشان داده پارک‌هایی که با طرح‌های حساب شده برای مشارکت مردم تاسیس شده‌ است، نه‌تنها جوامع محلی را ساماندهی کرده‌اند بلکه حتی گام‌های موثرتری در جهت حفاظت از محیط زیست برداشته‌اند. تعلق خاطر افراد محلی به دلیل بهره‌ای که از شرایط می‌برند، مانع بسیاری از فعالیت‌های تخریبی ازجمله شکار غیرمجاز خواهد شد، اما پارک ملی چه نوع پارکی است؟ پارک‌های ملی نمونه‌های برجسته‌ای از سیماهای زمین‌شناسی، بوم‌شناسی، جغرافیایی و چشم‌اندازها هستند که به لحاظ ملی حائزاهمیت‌اند. هدف از ثبت چنین عرصه‌هایی نیز حفظ و نگهداری، حراست و حفاظت دائمی، انجام تحقیقات علمی و البته بهره‌وری پایدار از نعمات خدادادی این عرصه‌های طبیعی به صورت اصولی است.

تنوع زیستی با ارزش

منطقه حفاظت شده واخان عرصه پهناوری شامل کوه‌های بلند و چندین هکتار علفزار طبیعی در قلب ارتفاعات شمال شرقی افغانستان است که در عین حال از تنوع زیستی باارزشی برخوردار است. برنامه‌های مدیریتی درصدد حفظ این ذخیره‌گاه باارزش از طریق طرح‌هایی است که نه تنها تابع الگوهای علمی روز باشد بلکه حتی امکان مشارکت جوامع ساکن در مرزهای این پارک را نیز فراهم کنند. مصطفی ظاهر مدیر آژانس حفاظت از محیط‌زیست افغانستان معتقد است، این منطقه یکی از آخرین مناطق بکر نه‌تنها در افغانستان، بلکه در روی کره زمین است که ارزش نگهداری دارد. مدیر آژانس حفاظت از محیط زیست افغانستان در مصاحبه‌ای که با مجله نشنال جئوگرافی داشت، افزود: «حفاظت از محیط زیست و حیات وحش می‌تواند حتی ابزاری برای برقراری صلح و بالا بردن ظرفیت و توان افراد محلی باشد.»

هدف: حفظ زنجیره‌های طبیعی و ادامه تحقیقات علمی

پیتر زاهلر، نماینده و معاون انجمن حفاظت از حیات وحش در بخش موسوم به برنامه آسیا ـ که در حال همکاری با دولت افغانستان برای تاسیس این پارک است ـ می‌گوید: «دولت افغانستان هم‌اکنون متوجه اهمیت طرح‌هایی از این دست برای بازسازی منابع طبیعی است و همین امر هم دامنه همکاری‌ها را وسعت بخشیده.» اما تاسیس این پارک وسیع با مساحتی حدود یک میلیون هکتار مرهون موفقیت در اجرای نخستین پارک ملی افغانستان یعنی بند امیر است. زاهلر می‌گوید جوامع روستایی نزدیک بند امیر اکنون بشدت به این پارک علاقه‌مند هستند چرا که پارک زندگی آنها را دگرگون کرده است. بند امیر توجهات گسترده، گردشگران بی‌شمار و مهم‌تر از همه شغل را برای مردم منطقه به ارمغان آورده و دقیقا همین مساله هم باعث شده که مردم محلی واخان بشدت مشتاق اجرای طرح جدید در منطقه خود باشند. دکتر زاهلر همچنین می‌افزاید: بسیاری از دانشمندان و متخصصان هم از این طرح استقبال کرده‌اند چراکه چنین طرح گسترده‌ای می‌تواند ضامن تحقیقات علمی بیشتر و مهم‌تر از آن، حفاظت از گونه‌ها و ذخایر ژنتیکی واخان باشد.

یک زیستگاه غنی

واخان یک کریدور زمینی و کوهستانی در ناحیه شمال شرقی افغانستان است که از جنوب به مرز پاکستان، از شرق به چین و از شمال به تاجیکستان محدود می‌شود. سرچشمه رودخانه آمودریا در این ناحیه واقع شده، اما از همه مهم‌تر تلاقی کوه‌های هندوکش و پامیر است که باعث شده تنوع جغرافیایی، گیاهی و بالطبع جانوری منحصربه‌فردی در این منطقه شکل بگیرد. پیتر زاهلر که از سال 2006 میلادی در زمینه حفاظت از محیط زیست کشور افغانستان فعالیت داشته، درباره این منطقه می‌گوید: «واخان یک منطقه ایزوله، سرد و محصور با کوه‌ها و قله‌های بلند است که از هر طرف آن را همچون دژی در بر گرفته‌اند. حیات وحش این منطقه به شکل خارق‌العاده‌ای متنوع است. واخان جایی است که در آن زیستگاه گرگ، سیاه گوش و خرس قهوه‌ای از شمال با زیستگاه پلنگ برفی، سمور سنگی و گربه پالاس از جنوب یکی می‌شود. این منطقه در عین حال زیستگاه بزهای کوهی، روباه‌های قرمز، قوچ مارکوپولو ـ بزرگ‌ترین قوچ جهان و زیرگونه آرگالی یا قوچ‌های کوهستانی با شاخ‌هایی که گاه طول آن به دو متر می‌رسد ـ است.»

تنوع مثال زدنی گربه‌سانان در افغانستان

دکتر زاهلر می‌گوید دورنمای افغانستان در دنیای امروز کشوری خشک و خالی است، اما باید به خاطر داشت در این کشور مشخصا حضور 9 گونه از گربه‌های وحشی ثبت شده و این در حالی است که در طبیعت شناخته‌شده‌تری همچون آفریقا نیز دقیقا همین تعداد گونه گربه وحشی وجود دارد! البته در نواحی جنوبی صحرای آفریقا پیشتر تعداد 11 گونه از گربه‌سانان گزارش می‌شد، اما پس از آن که شکارچیان یوزپلنگ‌ها و ببرها را مورد تهاجم گسترده خود قرار دادند، تعداد گونه‌های باارزش این منطقه به 9 مورد کاهش پیدا کرد. لازم به یادآوری است که کشور ما ایران نیز مشخصا واجد 8 گونه با ارزش از گربه‌سانان است. ایران نیز در گذشته دو گونه باارزش خود یعنی ببر مازندران و شیر ایرانی را از دست داده است.

کاربری‌های مثبت و منفی

از آنجا که زمین‌های این منطقه مرتفع است، کشاورزی در آن طبیعتا محدودیت‌هایی دارد. همین مساله باعث شده مردم این منطقه بیشتر به سمت دامپروری گرایش داشته باشند. به گفته دکتر زاهلر طرح مدیریتی جامع پارک هنوز نیاز به کار بیشتر دارد، اما ایده اصلی مبتنی بر ایجاد بخش‌های متعدد جهت ساماندهی کاربری‌های گوناگون است. برخی قسمت‌ها صرفا ذخیره‌گاه حیات وحش خواهد بود و برخی دیگر با رعایت استانداردها به دیگر کاربری‌ها اختصاص داده خواهد شد. خوشبختانه این منطقه با تهدیداتی ازجمله برداشت بی‌رویه چوب و الوار مواجه نشده چراکه اساسا بالاتر از خط رویش درختان قرار دارد. خط رویش درختان معرف ناحیه یا یک خط فرضی در یک ارتفاع مشخص است که بالاتر از آن دیگر درختان قادر به رشد نخواهند بود. نکته جالب دیگر در مورد این منطقه به گفته دکتر زاهلر مشاهده‌نشدن فعالیت‌هایی ازجمله کان کنی است که علت آن هم با دورافتاده بودن این منطقه در ارتباط است، اما به هر شکل نمی‌توان منکر تاثیرات منفی ناشی از حضور انسان‌ها در این منطقه شد. شکار غیرمجاز و چرای بی‌رویه ازجمله آسیب‌های جدی است که زخم‌های زیادی بر پیکر واخان وارد کرده است. دکتر زاهلر باور دارد که همه اینها تنها با مشارکت مردمی به سرانجام درست خواهد رسید.

منافع ناشی از جذب گردشگر

آمارها نشان می‌دهد، هر ساله حدود 100 تا 300 گردشگر خارجی از واخان دیدن می‌کنند. درست است که این تعداد زیاد نیست، اما باید توجه داشت که واخان یکی از فقیرترین مناطق در یکی از آسیب‌دیده‌ترین کشورهای جهان است. واخان جایی است که مردم آن بشدت ناامید و درمانده هستند و بدیهی است که حتی گردشگرانی در این تعداد قلیل هم می‌توانند در زندگی این مردم تغییر ایجاد کنند. یکی از مشکلات منطقه برای جذب توریست، دسترسی محدود آن است. رسیدن به واخان مستلزم پشت‌سر گذاشتن مصائب بسیار است. یک سفر زمینی از کابل قریب یک هفته طول می‌کشد. با وجود این که بتازگی یک فرودگاه در این منطقه راه‌اندازی شده، اما اغلب گردشگران هنوز به دلایل امنیتی ترجیح می‌دهند که از طریق تاجیکستان به واخان سفر کنند. سال 2008 میلادی مجله نشنال جئوگرافی در بخش سفرهای ماجراجویانه خود، سفر به واخان را یکی از 25 سفر خارق‌العاده جهان توصیف کرد. دکتر زاهلر می‌گوید امیدوار است این پارک ملی زمینه‌ساز ساخت راه‌های جدید و بالطبع ورود گردشگران بیشتر شود تا مردم منطقه هم از آن منتفع شوند. دکتر زاهلر در پایان می‌گوید: «خوشبختانه واخان بتازگی هیچ نوع ناامنی نداشته و طالبان هم نسبت به آن بی‌علاقه هستند. با وجود همه ناملایمات، مردم این منطقه فوق‌العاده مهمان‌نواز هستند، اما در هر صورت امنیت این منطقه منوط به حفظ ثبات و امنیت در کل افغانستان است.» به گفته دکتر زاهلر دولت افغانستان با میل و رغبت بسیار پیشنهادهای آنها مبنی بر ثبت مناطق جدید به عنوان پارک ملی را پذیرا شده و وقتی صحبت از ارزش‌های والای پارک‌های ملی به میان می‌آید، قطعا افغانستان یکی از کشورهایی است که به اهمیت این مساله واقف است.

پارکی برای مردم

پارک ملی واخان شامل کل منطقه واخان می‌شود یعنی منطقه‌ای که در آن بیش از 50 هزار نفر سکونت دارند و اغلب آنها نیز از قوم واخی یا قرقیز هستند. اطلاعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این منطقه از دوره پارینه سنگی تاکنون گذرگاه بسیار مهمی بوده، چنانچه بعدها جهانگردان بسیاری ازجمله مارکوپولو نیز از آن به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش گذر کرده‌اند. ساکنان این گذرگاه باستانی قرار است پس از بازگشایی پارک کماکان در داخل آن باقی بمانند. طراحی این پارک از ابتدا به گونه‌ای بوده که امکان مشارکت مردم محلی با دولت فراهم شود. بسیاری از افراد محلی در قالب شغل‌هایی ازجمله محیط‌بانی، پرسنل اداری و حتی مدیریتی به کار مشغول خواهند شد. دکتر زاهلر می‌گوید که حتی این امکان به مردم محلی داده شده که خارج از زمین‌های این پارک نیز بتوانند برای خود مسکن تهیه کنند.

فرناز حیدری / جام‌جم