سیاه و ​سفید​ نانو داروها

از زمانی که نانوفناوری به عنوان یک فناوری روز و کاربردی مطرح شد، توجه به ایمنی نیز از اولویت‌های مهم در این حوزه بوده است.

به گفته دکتر سعید سرکار، دبیر ستاد توسعه فناوری نانو، هر فناوری که معرفی می‌شود منافع و مضراتی دارد، اما باید توجه داشت برای کاربردی شدن این فناوری باید منافع در کفه سنگین‌تر ترازو قرار داشته و نگرانی‌ها و خطرات احتمالی ناشی از کاربردی‌شدن فناوری به حداقل ممکن کاهش یافته باشد. برای مثال، استفاده از اشعه ایکس برای تصویربرداری می‌تواند خطراتی را برای بیمار به همراه داشته باشد، اما استفاده از اشعه ایکس، یک روش تشخیصی برای درمان بیماری است که منافع بیشتری را به همراه دارد. حتی دارویی که پزشک برای درمان بیماری تجویز می‌کند در کنار مزایای درمانی، عوارض جانبی نیز دارد. مثلا امواج گوشی تلفن همراه ​​می‌تواند سلامت انسان را در معرض خطر قرار دهد، اما امروز کمتر کسی را پیدا می‌کنید که از این فناوری استفاده نکند.

سرکار در ادامه می‌گوید: نانوفناوری هم از این قاعده مستثنی نیست، اما باید مراقب باشیم خطرات ناشی از آن را بشناسیم و به حداقل برسانیم تا بتوانیم کاربرد نانو را در حوزه‌های مختلف افزایش دهیم. نگرانی‌ها درباره ایمنی نانو مواد نباید به ایجاد التهاب در سطح جامعه منجر شود. شرکت‌های بزرگی در سطح دنیا در زمینه تولید محصولات مبتنی بر نانوفناوری سرمایه‌گذاری کرده‌اند و اگر بخواهیم فقط به جنبه‌های منفی این فناوری توجه و از قابلیت‌های آن چشمپوشی کنیم باید برای همیشه با این فناوری خداحافظی کنیم.

شبکه‌ای برای تضمین ایمنی نانو

سرکار با تاکید بر اهمیت توجه به اطمینان و اعتماد می‌افزاید: در هر دو مقوله‌ای که به آن اشاره شد جلب اطمینان و اعتماد جامعه بسیار مهم است. اطمینان از این نظر که مصرف‌کننده بداند این محصولات که مبتنی بر نانوفناوری است در مقایسه با محصولات معمولی از کیفیت بهتری برخوردار است و از همه مهم‌تر این که به بی‌خطر بودن محصولات اعتماد داشته و به این نتیجه رسیده باشد منافع استفاده از محصولات نانوساختار نسبت به خطرات و پیامدهای احتمالی که می‌تواند داشته باشد، به مراتب بیشتر است. سرکار در ادامه می‌گوید: برای رسیدن به این هدف باید ریسک و خطرهای احتمالی نانوفناوری که می‌تواند جامعه انسانی و محیط‌زیست را تحت تاثیر قرار دهد، به عنوان زیربنای اصلی در مباحث مطرح در حوزه نانوفناوری مورد توجه قرار داد. از این‌رو، ایمنی نانوفناوری به عنوان یک مقوله مهم در سطح دنیا مورد توجه قرار گرفته و ایران نیز از کشورهای پیشگام در این زمینه است که درباره ایمنی نانو، برنامه‌های گسترده‌ای را پیش‌بینی کرده و اقدامات خوبی را نیز انجام داده است. یکی از این اقدامات، راه‌اندازی شبکه ایمنی و سلامت نانو است که در زمینه‌های مختلف در حوزه نانو این موضوع را پیگیری می‌کند. تعداد زیادی از محققان در این شبکه نقش‌آفرینی کرده و دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و موسسات مختلف نیز با این شبکه همکاری می‌کنند. در دو وزارتخانه بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و جهاد کشاورزی کمیته‌هایی با همین هدف تشکیل شده است که ایمنی محصولات نانویی را در این دو حوزه مورد بررسی قرار می‌دهند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایی که در تولید محصولات نانویی مورد توجه قرار می‌گیرد، این است که این محصولات نباید برای مصرف‌کننده و محیط زیست خطری داشته باشد و بر این اساس یک حرکت کلی در این حوزه شکل گرفته است.

سرکار بر این باور است که نانوفناوری فرصت بزرگی فراهم کرده تا با استفاده از این فناوری نوظهور محیط زیست بهتری را برای ساکنان این کره خاکی فراهم کنیم و حتی بتوانیم با استفاده از این فناوری به جنگ آلودگی هوا، خاک و آلودگی آب برویم. نانوفناوری به طور غیرمستقیم می‌تواند در کاهش آلودگی‌ها موثر بوده و به این ترتیب بسیار فراتر از آنچه تصور می‌شود در ارتباط با محیط زیست و سلامت تاثیرگذار باشد.

ردپای نانو در حوزه سلامت

به گفته سرکار، تولید داروی باکیفیت‌تر، تشخیص زودتر بیماری‌ها و همچنین کاهش پیامدهای جانبی دارو از جمله مزایای نانوفناوری در حوزه سلامت است که می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و وضع اقتصاد منجر شده و به تولید ثروت بینجامد. یکی از هدف‌های مطرح در سطح دنیا رسیدن به اقتصاد پایدار است. برای رسیدن به این هدف باید مسائل زیست‌محیطی را از ابتدا مورد توجه قرار دهیم. نخستین کنگره بین‌المللی ایمنی نانو نیز با همین هدف برگزار شده است. این کنگره فرصت مناسبی است تا متخصصان خارجی از کشورهای مختلف دورهم جمع شده و تجربیات خود را به اشتراک گذارند. متخصصانی از چهار قاره آفریقا، اروپا، آسیا و آمریکا در این کنگره شرکت کرده‌اند.

دبیر ستاد توسعه فناوری نانو با اشاره به فعال بودن ایران در حوزه فناوری نانو می‌گوید: کشور ما از جمله کشورهایی است که در حوزه ایمنی نانو بسیار فعال است و می‌تواند الگویی برای کشورهای دیگر باشد. هیچ کشوری به گستردگی ایران در این حوزه فعالیت نکرده است. تولید مواد بهداشتی و درمانی نانوساختار یکی از کاربردی‌ترین حوزه‌های زیر مجموعه نانوفناوری است. این گروه از محصولات بیش از 17درصد محصولات مبتنی بر نانو را شامل می‌شود. تاکنون سه داروی نانوساختار مورد تائید وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قرار گرفته است و هفت یا هشت داروی دیگر نیز در مسیر گرفتن تائید از این وزارتخانه است. یکی از این نانو داروها، نانوداروی ضد سرطان است که 18 ماه پیش به بازار عرضه شده است. داروی دیگر نانوداروی بیماری سالک است که در دنیا هیچ دارویی مشابه آن وجود ندارد. این دارو در آینده‌ای نزدیک به بازار عرضه می‌شود. داروی دیگر نیز یک داروی گیاهی است که بر اساس ماده موثره موجود در زردچوبه ساخته شده است. اگرچه این دارو به عنوان یک داروی ضد التهابی معرفی شده است، اما گفته می‌شود یک داروخانه است و می‌تواند کاربردهای متفاوتی داشته باشد. کوکامین ماده موثره زردچوبه ​ که در آب حل نمی‌شود و برای این که مقدار کافی از آن جذب بدن شود باید مقدار زیادی زردچوبه در غذا ریخته شود. اما این نانو دارو جذب کوکامین در بدن را تا چند صد برابر افزایش می‌دهد. این دارو ابتدای سال آینده وارد بازار می‌شود.

«نانومارک» در راه ورود به بازار

یکی از نگرانی‌های مردم این است که عده‌ای افراد سودجو از عنوان نانو به عنوان توجیهی برای افزایش قیمت محصولاتشان استفاده می‌کنند.

به گفته سرکار، اکنون مردم به این باور رسیده‌اند که وقتی ردپایی از نانو در محصولی وجود داشته باشد یعنی بهبود کیفیت و کارایی آن محصول. بر اساس این ذهنیت افراد سودجو محصولی که هیچ ردپایی از نانو در آن وجود ندارد، تحت عنوان نانو به بازار عرضه می‌کنند. از این رو برچسبی به عنوان «نانومارک» طراحی شده است که وجود آن روی محصول، تائید می‌کند در این محصول از فناوری نانو استفاده شده است که نقش مهمی در ارتقا و بهبود کیفیت آن داشته است. مهم‌تر از همه این که این کیفیت مدت‌دار است و در مدت‌ کوتاه از بین نمی‌رود و جنبه‌های ایمنی نیز در تولید آن مورد توجه قرار گرفته است.

این برچسب مانند علامت استاندارد است که روی بسته‌بندی محصولات نانویی قرار می‌گیرد. سازمان استاندارد مسئولیت این کار را به عهده گرفته است. در حقیقت ستاد توسعه نانو ارزیابی‌های اولیه را انجام می‌دهد، اما تائید هویت و اصالت این علامت به عهده سازمان استاندارد است. قرار است در آینده‌ای نزدیک یعنی تا حدود شش ماه آینده این علامت روی بسته‌بندی محصولات نانویی حک شود.

دبیر ستاد توسعه نانو یادآور می‌شود: باید توجه داشت اعتماد مردم بالاترین سرمایه است. اگرچه بسیاری از کشور‌ها نسبت به این مقوله بی‌تفاوت هستند، اما ما نمی‌خواهیم این سرمایه را براحتی از دست بدهیم. وقتی مردم ببینند ما در زمینه ایمنی نانو مواد دقت داریم و به این مقوله توجه می‌کنیم با آرامش و آسودگی خیال بیشتری از این محصولات استفاده می‌کنند. اگر دارویی که به عنوان نانو دارو به بازار عرضه می‌شود عوارض و پیامدهای بسیاری را به همراه داشته باشد اعتماد مردم از بین می‌رود و این یک فاجعه بزرگ است.

فرانک فراهانی جم / گروه دانش