گفت‌وگو با محسن مقصودی، تهیه‌کننده برنامه «ثریا»: مسائل اجتماعی از نگاه ثریا

برنامه ثریا که در سومین جشنواره جام‌جم موفق به دریافت سرو زرین شد، برنامه‌ای گفت‌وگو محور است اما بخش‌های متنوعی دارد و از انیمیشن، مستند و هر امکان دیگری برای طرح موضوعاتش بهره می‌برد. پخش این برنامه از هفدهم اسفند 90 از شبکه یک آغاز شد و حتی مستندهایش در جشنواره‌های مختلف برنده جایزه شده است. تهیه‌کنندگی این برنامه را محسن مقصودی برعهده دارد که هم در دانشگاه صنعتی اصفهان در رشته مهندسی عمران تحصیل کرده و هم در رشته مدیریت رسانه در دانشگاه تهران. مقصودی از سال 89 عضو شورای طرح و برنامه گروه دانش و اقتصاد شبکه یک است و در شکل‌گیری برنامه‌های متعددی مثل کلید، حرف حساب و پیمانه سهم داشته است. با او درباره برنامه ثریا به گفت‌وگو نشستیم.

قبل از هرچیز باید بپرسم چرا نام ثریا را برای برنامه انتخاب کرده‌اید؟

محور اصلی برنامه علم و فناوری است و براساس حدیث نبوی که می‌فرماید: « دانش اگر در ثریا باشد مردانی از سرزمین پارس به آن دست پیدا می‌کنند.» عنوان برنامه را انتخاب کردیم.

اگر محور اصلی فناوری است، چرا در برخی موارد به موضوعاتی چون جمعیت، بانکداری و مواردی از این قبیل می‌پردازید؟

موضوع برنامه پیشرفت ایران است با تمرکز بر زنجیره علم و فناوری؛ در واقع برنامه زنجیره فناوری، نوآوری، صنعت و تولید در کشور را بررسی می‌کند. یکی از آسیب‌های برنامه‌های تلویزیون این است که علم معمولا علم محض تلقی می‌شود یا به موضوعات انتزاعی مانند نجوم اتلاق می‌شود. در حالی که علم زنجیره‌ای از موضوعات آموزشی، پژوهشی، فناوری، نوآوری و تولید است که بسیاری موارد از جمله صنعت و کشاورزی را در زیرمجموعه خود دارد. این زنجیره‌ باعث می‌شود علم به تولید ثروت بینجامد و این ثروت می‌تواند کالا یا خدمات باشد. به عنوان مثال درباره مساله جمعیت وظیفه دانشگاه به‌عنوان یک پایگاه علمی این است که درباره مسائل جمعیتی، هشدار دهد و اثرگذاری داشته باشد. به همین دلیل شعار برنامه هم از ابتدا این بود: ثریا دیدبانی برای پیشرفت کشور؛ یعنی تمام مسائل مرتبط با پیشرفت کشور با نگاه علمی در ثریا بررسی می‌شود و مساله‌ای مانند جمعیت به‌عنوان زیرمجموعه علوم انسانی مورد بررسی قرار می‌گیرد یا مقوله نظام بانکی کشور زیرمجموعه علم اقتصاد طرح می‌شود.

ثریا سعی دارد از زبان و قدرت علم برای بررسی موضوعات روز و ملموس جامعه استفاده کند. درست است؟

بله. این برنامه شورای راهبردی و اتاق فکر دارد، که از استادان حوزه‌های مختلف تشکیل شده و شبکه‌ای از کانون‌های تفکر آن را پشتیبانی می‌کنند. در این کانون‌های تفکر مسائل کاربردی علم مورد توجه قرار می‌گیرد و فهرستی از مشکلات را با توجه به دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب، مسائل روز جامعه، اولویت‌های کشور و دغدغه‌های مردم درباره پیشرفت، اولویت‌بندی می‌کند و در این اولویت‌بندی جذابیت رسانه‌ای و میزان مردمی بودن مسائل را نیز در نظر می‌گیرد.

یعنی اگر موضوعی اهمیت داشته باشد اما نتوان آن را به زبان مردمی بیان کرد در این برنامه به آن پرداخته نمی‌شود؟

نه. موضوعات اینچنینی باید در برنامه‌های گفت‌وگو محور و اختصاصی بررسی شوند. ما سعی می‌کنیم موضوعات مهم، دغدغه‌های مردم و مشکلات جامعه را با زبان مردمی و پرداخت رسانه‌ای به مخاطبان ارائه کنیم.

معمولا برنامه‌های علمی و چالشی تلویزیون کاملا گفت‌وگو محور هستند و در نهایت بخش‌های گزارشی یا مستند دارند، اما ثریا علاوه بر مستند، انیمیشن و آیتم‌های سرگرم‌کننده هم دارد. این ایده شما بود یا تلویزیون می‌خواست چنین برنامه‌ای در شبکه یک شکل بگیرد؟

قبل از ارائه طرح این برنامه برنامه‌های علمی و مرتبط با توسعه را بررسی و آسیب‌شناسی کردیم و براساس نتایج این آسیب‌شناسی، تجربه و مشورت با استادان دانشگاه و اهالی رسانه برنامه ثریا را طراحی کردیم و طرح اولیه آن را دو سال و نیم پیش به رئیس سازمان ارائه دادیم و بعد از موافقت اولیه، 9 ماه زمان را صرف بررسی این طرح اولیه کردیم تا قابلیت رسانه‌ای پیدا کند و از این‌رو قالب‌های متنوعی در آن پیش‌بینی کردیم. در مدتی که برنامه پخش می‌شود، تغییرات زیادی داشته اما آنچه اکنون می‌بینیم 60 تا 70 درصد از توقعات ما را برآورده می‌کند.

چه چیزهایی مانع می‌شود بیشتر از این به ایده‌آل‌هایتان نزدیک نشوید؟

وسعت موضوعاتی که در پیشرفت کشور تاثیر دارند، بسیار بیش از توان ماست. موضوعات زیادی هست که دوست داریم به آنها بپردازیم، اما به‌دلیل مشکلات متعدد از جمله مشکل مالی، امکانش را نداریم. مثلا توسعه مناطق محروم، مباحث علمی زیادی برای طرح و بررسی دارد یا مثلا نوع توسعه در مناطق آزاد تجاری یا مسائل معادن کشور و موضوعات زیادی از این دست داریم که تحقیقات آنها را هم انجام داده‌ایم، اما لازم است به این مناطق سفر کنیم و درباره این موضوعات مستند بسازیم اما به لحاظ مالی امکانش را نداریم.

مسائل مالی به یکی از دغدغه‌های جدی برای گروه تولید تبدیل شده اما به جز این مساله هر چه در این برنامه پیش‌تر می‌رویم، زوایای بیشتری از موضوعات مختلف برایمان گشوده می‌شود یا درخواست‌هایی از مخاطبان دریافت می‌کنیم که پرداختن به همه آنها در ثریا ممکن نیست. مثلا از همان شروع کار آیتم‌های زیادی مرتبط با علم و فناوری تهیه‌ کردیم که الان فرصت پرداختن به آنها وجود ندارد، چون حجم موضوعات زیاد است و یک برنامه دو ساعته که یک روز در هفته پخش می‌شود نمی‌تواند پاسخگوی این حجم از موضوعات باشد.

چه آیتم‌هایی مد نظرتان بود که الان امکان پرداختن به آنها را ندارید؟

مثلا موضوعات جذابی که در تاریخ علم وجود دارد؛ داستان‌های زیادی هست که می‌شد از آنها آیتم‌های دیدنی ساخت، اما هم به لحاظ مالی با مشکل روبه‌رو شده‌ایم و هم معلوم نیست در این باکس محدود با این همه موضوع بتوانیم این آیتم‌ها را در برنامه بگنجانیم. در حوزه‌های مختلف مانند پزشکی، صنعت نفت، حمل و نقل، راه و مسکن، مخابرات، اینترنت و... هم با چالش روبه‌رو هستیم و هم پیشرفت‌هایی داشته‌ایم که باید به همه آنها بپردازیم.

این آیتم‌ها در برنامه‌‌ای دیگر قابل ارائه نیستند؟

چرا و من معتقدم باید برنامه‌های زیادی مانند ثریا تولید و پخش شود، البته نه به این معنی که همه آنها را گروه ثریا بسازد. همان‌طور که در حوزه ورزش و فوتبال، زمان زیادی از آنتن رسانه ملی به برنامه‌های ورزشی و فوتبالی اختصاص پیدا می‌کند و همه این برنامه‌ها یکدیگر را تکمیل می‌کنند، در حوزه علم و فناوری هم این اتفاق شدنی است. گاهی برنامه‌های ورزشی درباره یک موضوع نه چندان مهم بحث می‌کنند و ساعت‌ها از آنتن رسانه یا صفحات مطبوعات ما را به خود اختصاص می‌دهند؛چرا این اتفاق برای یک برنامه علمی رخ ندهد!؟ حتی اگر فرض کنیم تعداد موضوعات سوژه‌ها و مصادیق علمی کم است، اما تکرار آنها خیلی خوب است و می‌توان به هر کدام از یک زاویه پرداخت. برنامه‌ای مثل ثریا که 500 تا 600 هزار پیامک دارد، ساعت 23 و 30 شروع می‌شود، در حالی که برای چنین برنامه‌ای ظرفیت زیادی وجود دارد و می‌شود ساعت بهتری را به آن اختصاص داد.

برنامه‌های ورزشی هم دیروقت به نمایش در می‌آیند، ضمن این‌که برنامه‌های علمی هیچ‌وقت به اندازه برنامه‌های ورزشی جذاب و مخاطب پسند نیستند.

به نظرم این تلقی درباره جذابیت موضوعات ورزشی و جذاب نبودن موضوعات علمی اشتباه است. این نگاه را باید تغییر داد، چون جذابیت را ما می‌سازیم؛ ذائقه مخاطب را ما تربیت می‌کنیم. اگرچه در ذات ورزش تحرک، چالش و آزادی عمل و حاشیه‌هایی دارد که آن را جذاب می‌کند، اما می‌شود برنامه‌های علمی‌ای ساخت که با برنامه‌های ورزشی رقابت کند. قطعا می‌توانیم ذائقه‌ها را تغییر دهیم. کافی است یک برنامه علمی با کیفیت، هنری و حرفه‌ای ساخته شود، در زمان مناسب پخش شود و بودجه مناسب داشته باشد. در این صورت حتما مورد توجه قرار خواهد گرفت. تا زمانی که شرایط تولید و عرضه برنامه‌های علمی با برنامه‌های ورزشی و نمایشی یکسان نباشد نمی‌توان چنین قیاسی داشت.

برای همین است که ثریا در کنار مباحث علمی، انیمیشن و بخش‌های طنز هم به نمایش می‌گذارد؟

دلیل وجود این بخش‌ها این است که سعی کرده‌ایم مجموعه‌ای از مخاطبان را برای برنامه تعریف کنیم و مسائل را طوری ارائه کنم که به قول معروف عوام بفهمند و خواص بپسندند. سعی کردیم مخاطبی که تحصیلات زیادی ندارد حداقل بخشی از برنامه را درک کند، و در عین حال مخاطب تحصیلکرده برنامه هم احساس کند، با دیدن ثریا چیزی می‌آموزد یا این‌که برنامه دیدگاه‌ها و نظرات او را انعکاس می‌دهد. ضمن این‌که موضوعات برنامه از دل زندگی مردم استخراج می‌شود و به همین دلیل برای بخش زیادی از مخاطبان جذاب است. مثلا ما هیچ وقت به افق‌های برنامه پنجم، استراتژی صنعت و موضوعاتی از این دست نمی‌پردازیم. سعی می‌کنیم موضوع را از زندگی مردم بیرون بکشیم و با بررسی آن در انتهای برنامه به استراتژی کلان برسیم؛ یعنی از جز به کل حرکت می‌کنیم تا بتوانیم به جامعه کمک فکری دهیم و مردم مسائلشان را ببینند.

در این بازه زمانی چند درصد از برنامه به خواست مخاطب بوده است؟ چون باشگاه مخاطبان هم دارید.

بعد از هر برنامه تقریبا ساعت 2 تا 3 بامداد که به خانه می‌رسم، پیامک‌ها را می‌خوانم چون مهم‌ترین انگیزه ما نظر مردم است. از همین پیامک‌ها متوجه می‌شویم باید سراغ چه موضوعاتی برویم. برخی قسمت‌های برنامه کمتر مورد توجه واقع می‌شود و برخی دیگر با درخواست پیاپی برای تکرار. براساس همین درخواست‌ها به نظرات مردم پی می‌بریم. مثلا اوایل فکر می‌کردیم برنامه‌هایی که چالشی باشند برای مردم جذاب‌تر هستند، اما وقتی برنامه‌هایی درباره دستاوردهای کشورمان پخش کردیم با واکنش جالبی روبه‌رو شدیم، مثلا برنامه‌هایی که درباره پهپادها، صنعت هواپیمایی نظامی، انرژی هسته‌ای و دستاوردهای دفاعی به تماشاگران ارائه کردیم، حجم پیامک‌ها حتی از برنامه‌های چالشی هم بیشتر شد و درخواست‌هایی داشتیم که از احساس غرور مخاطبان حکایت می‌کرد. همین واکنش‌ها به ما نشان می‌دهد باید در چه مسیری حرکت کنیم. بنابراین دست‌کم ماهی یک بار یک برنامه غرورآفرین درباره دستاوردها به مخاطبان ارائه می‌کنیم و می‌کوشیم برنامه واقع‌گرایانه باشد. تا امروز اگر دستاوردی را طرح و معرفی کردیم بدون شعار و بلوف بوده است؛ مردم وقتی می‌بینند برنامه‌ای که بدون تعارف کاستی‌ها را نقد می‌کند به دستاوردها می‌پردازد، آن را باور می‌کنند.

بخش‌های چالشی برنامه شما گاهی با واکنش‌ مسئولان روبه‌رو شده اما انگار تلویزیون توجه ویژه‌ای به ثریا دارد و در طرح مسائل چالشی دستتان را باز گذاشته است! همین طور است؟

اگر ثریا مسائلی را مطرح می‌کند که در بسیاری برنامه‌های دیگر نمی‌بینیم و نمی‌شنویم به دلیل خودسانسوری تیم‌های تولید برنامه‌هاست. بعد از حدود یک سال در برنامه ثریا و پیش از آن در برنامه‌های دیگر به این نتیجه رسیدیم که اگر منصفانه و کارشناسانه نقد کنیم سازمان اجازه می‌دهد و فرقی نمی‌کند چه برنامه‌ای باشد. برای برنامه ثریا حدود 5000 دقیقه برنامه تولید کرده‌ایم و شاید دو دقیقه از آن حذف شده باشد که اصلا رقمی نیست. مدیران همواره فشارهای بیرونی را تحمل کرده‌اند و کمتر پیش آمده که اجازه دهند این فشارها به برنامه منتقل شود. آنها همیشه خواسته‌اند فضای باز و نقادانه برنامه حفظ شود و اگر ممیزی صورت گرفته بسیار کم بوده است.

اما با همه اینها معتقدم راه نقد در تلویزیون باید از خود تلویزیون باز شود. هر مجموعه‌ای که اجازه نقد خودش را ندهد راکد می‌شود. اگر تلویزیون برنامه‌هایی ترتیب دهد که مدیران سازمان پاسخگوی انتقادها باشند، زمینه برای نقدپذیری فراهم می‌شود؛ البته برنامه‌هایی با این رویکرد داشته‌ایم، اما تعدادشان کم بوده و نتوانستند جریان‌سازی کنند.

تردیدی نیست که نقاط قوت زیادی در تلویزیون داریم، اما چون یک طرفه طرح می‌شوند مخاطب واکنش چندانی به آنها ندارد، اگر تلویزیون در کنار نقد کاستی‌ها و مشکلات، نقاط قوتش را طرح کند حتما نتیجه بخش خواهد بود. طرح نکات مثبت بدون اشاره به کاستی‌ها، به لحاظ رسانه‌ای ارزش ندارد. عملکرد تلویزیون در موارد زیادی مانند شبکه‌های برون مرزی یا تولید سریال‌های فاخر قابل دفاع است و خیلی جاها هم توضیحات مدیران می‌تواند مردم را با معذوریت‌های سازمان‌ آشنا کند.

آن بخش اندکی که دچار ممیزی شده، چه مشکلی داشته است؟

گاهی و بندرت ممکن است برای دلجویی از یک مسئول گزارش یا مستند یا برنامه‌ای را پخش نکنیم.

البته ما هم تلاش کرده‌ایم در نقدها و مباحث برنامه عینک سیاسی بر نگاهمان نباشد. اعتماد بین مدیران سازمان و برنامه‌سازان به مرور ایجاد می‌شود و بی‌شک این تفاهم زمان برده و از همان روز اول اتفاق نیفتاده است.

معمولا مردم از برنامه‌های چالشی توقع دارند که مشکلات را حل کنند یا برای هر مشکلی مقصر پیدا کنند. اما ثریا نگاه متفاوتی دارد!

یک برنامه تلویزیونی می‌تواند سطوح مختلفی داشته باشد؛ یک برنامه ممکن است به موضوعی توجه کند که تازه است و از این بابت مورد توجه مخاطب قرار بگیرد. در فضای سیاست‌زده رسانه‌های ما موضوعات زیادی مغفول مانده‌اند، مثلا موضوعی مانند سوختن میلیاردها مترمکعب از گاز همراه میادین نفتی، کیفیت آسفالت در کشور ما که یک پنجم عمر آسفالت در دنیاست یا مواردی که به صورت جدی در رسانه‌ها مطرح نمی‌شود. این مسائل همیشه در دولت‌های مختلف وجود داشته، اما برای مسئولان مابه‌ازای سیاسی ندارد که برایش ضریب قایل شوند. اگر رسانه‌ای موضوعات مغفول مانده را مطرح کند، اولین گام را برداشته و شاید همین هم کافی باشد. گام دوم این است که یک رسانه بعد از تشخیص درست رویکردهای علمی و درست را طرح کند؛ رویکرد، راهکار حل مساله نیست، ولی به حل مساله کمک می‌کند و گام سوم این‌که یک برنامه راهکار عملیاتی هم ارائه کند. الزاما راهکار دادن وظیفه رسانه نیست، اما اگر بتواند راهکار ارائه کند خیلی خوب است. ما در برخی قسمت‌های برنامه با استناد به تحقیقات و دستاوردهایمان توانسته‌ایم راهکار عملیاتی ارائه کنیم، اما در نیمی از برنامه‌ها توانسته‌ایم رویکردهای درست را هم مطرح کنیم و رویکردهای اشتباه را به نقد بکشیم. در برخی از برنامه‌ها هم فقط توانستیم یک موضوع مهم را مطرح کنیم.

با توجه به این‌که هم موضوعات برنامه متنوع است و هم بخش‌ها و قالب‌های آن، چند گروه با برنامه شما همکاری می‌کنند؟

یک شبکه از کانون‌های تفکر در زمینه فناوری، اقتصاد، صنعت و... با برنامه ثریا همکاری می‌کند. اعضای این کانون‌ها کارشناس رشته‌های مختلفی هستند که تحصیلات تکمیلی‌شان در رشته‌های مدیریت رسانه یا ارتباطات است. برنامه چند گروه پژوهشی ثابت دارد که با شبکه پژوهشی در ارتباط هستند. در این شبکه تفکری گروه‌های مختلفی حضور دارند و هر گروه درباره یک موضوع تخصص دارد و فعالیت می‌کند. بیش از 20 گروه متخصص در زمینه‌های مختلف از جمله انرژی، کشاورزی، صنعت، شرکت‌های دانش بنیان، اقتصاد و بانکداری، زمین، مسکن و نظام سلامت با برنامه همکاری می‌کنند.

این شبکه تفکری راز موفقیت برنامه ثریاست؟

امکانی که این شبکه تفکر در اختیار ما می‌گذارد، در کنار تمهیدات هنری جزو مزیت‌های برنامه محسوب می‌شود. اعضای کانون‌های تفکر و متخصصان بخش هنری برنامه، در جلساتی که با هم دارند به همفکری می‌رسند و موضوعاتی را انتخاب می‌کنند که از همه جهت با هم هماهنگ باشد.

به اعتقاد من رمز موفقیت نسبی برنامه‌های گفت‌وگو محور این است که با مراکز کانون‌های تفکر ارتباط جدی داشته باشد. طبیعی است که یک گروه کوچک متشکل از نویسنده، کارگردان و تهیه‌کننده نمی‌توانند هم موضوع انتخاب کنند، هم محتوای برنامه را تعیین کنند و هم ساختار آن را طراحی کنند. این کار از نظر من نتیجه‌ای خواهد داشت که نامش هر چه باشد، برنامه تلویزیونی نیست. در جشنواره جام‌جم هم دیدیم برنامه‌هایی موفق به کسب رای هیات داوران شدند که تیم‌های پژوهشی داشته‌اند. صد البته در کنار همه اینها لازم است که یک برنامه از لحاظ فنی و تکنیکی پربار باشد و اصول اول کار رسانه‌ای مثل مخاطب‌شناسی در آن پیاده شده باشد.

آذر مهاجر / گروه رادیو و تلویزیون