هر‌کجا پای نهد بوسه زنم جایش را

امام بیش از دو سوم این مسیر ۳۴۵۰ کیلومتری را در ایران طی کردند، یعنی پس از ورود از مرز شلمچه، به طور متوسط هر روز 30 کیلومتر پیمودند تا این که پس از 75روز از سمت سرخس خارج شدند. به همین دلیل، مورخان و پژوهشگران معتقدند امام رضا(ع) باید حدود 70 تا 75 منزل و قدمگاه در ایران داشته باشند. خوشبختانه با یک دهه تلاش‌‌ گروه پژوهشی راه ولایت به سرپرستی علی‌اصغر سالاری،‌ 16 قدمگاه قطعی تاکنون شناسایی شده است. تلاش‌های وی همچنان تحت نظر بنیاد بین‌المللی فرهنگی - هنری امام رضا(ع) برای شناسایی و ثبت قدمگاه‌های دیگر امام رضا(ع) ادامه دارد. به مناسبت آغاز دهه کرامت و کلنگ‌زنی ‌ دروازه ولایت‌ توسط مدیرعامل بنیاد بین‌المللی فرهنگی ـ هنری امام رضا(ع) در شلمچه با وی گفت‌وگو کردیم.

آقای سالاری! چرا دروازه ولایت به عنوان قدمگاه ورود امام رضا(ع) به ایران در شلمچه ساخته می‌شود؟ این که شلمچه محل ورود حضرت باشد کمی بعید نیست؟

سال 1379 و طی سفر رهبر معظم انقلاب به شلمچه، این منطقه به عنوان دروازه ورودی امام رضا(ع) به ایران نامگذاری شد. البته پذیرفتن این مکان به عنوان یکی از توقفگاه‌‌های کاروان نور خالی از ابهام نبود، چون کانالی که دو رود بزرگ کارون و اروند را به یکدیگر وصل می‌کند، سر راه قرار داشت و طبیعی است‌ 1200 سال پیش گذشتن از آن آسان نبوده است. ما پس از تصویب پروژه راه ولایت در بهمن 1383 توسط مجلس شورای اسلامی، پژوهش گسترده‌ای را درباره مسیر حرکت کاروان رضوی آغاز کردیم و پس از انجام مطالعات تاریخی دریافتیم کانال مذکور که اکنون خرمشهر را به دو بخش تقسیم می‌کند، در زمان حکومت عضدالدوله دیلمی (متوفی 372) و به طول شش‌کیلومتر حفر شده، یعنی زمان عبور کاروان امام رضا(ع) وجود نداشته است، بنابراین توقف کاروان در محلی که اکنون قدمگاه نامیده می‌شود، ممکن می‌شود.

کاروان امام رضا(ع) پس از شلمچه از چه مسیری به سرخس و سپس به مرو رسیده است؟

شیخ صدوق از رجاء بن ابی‌ضحاک نقل کرده است که گفته: «مأمون مرا فرستاد که علی‌بن موسی‌الرضا را از مدینه به مرو آورم و امر کرد آنجناب را از راه بصره و اهواز و فارس حرکت دهم و از طریق قم نبرم.» این امر از نظر تاریخی هم قابل قبول است، چرا که مامون می‌خواست امام را از مسیرهای غیرمعمول گذر دهد تا امکان تماس دوستداران ولایت کم شود و همچنین امام از کانون نهضت‌های احتمالی دور باشند. بنابراین آن حضرت پس از شلمچه به منزلگاهی میان خرمشهر و آبادان رسیدند و سپس از طریق پل ‌اربق‌ ـ که 700 سال پیش ویران شده است ـ از کارون عبور کردند و به اهواز و رامهرمز رفتند. منزل بعدی ‌ارجان‌ در هشت کیلومتری شمال بهبهان بود که خوشبختانه یکی از قدمگاه‌های قطعی و شناسایی‌شده است. جالب این‌که بر سر در ورودی یکی از بناهای تاریخی نزدیک بهبهان نوشته شده است: «گر میسر نشود بوسه زنم پایش را / هر کجا پای نهد بوسه زنم جایش را».

از این شهر تا ابرکوه در استان یزد، نشانه معتبری پیدا نکردیم و در 90 منبع متقدم و متأخر تاریخی نیز نشانه‌ای از عبور کاروان امام از شیراز نیافتیم. بنابراین به احتمال زیاد کاروان حضرت از راه غیرمتعارف دره مارون و تل خسرو (یاسوج) عبور کرده‌اند تا به اقلید و ابرکوه در استان یزد رسیده‌اند.

ظاهرا بیشترین قدمگاه‌های شناسایی شده هم در استان یزد قرار دارد؟

بله، در یزد هفت قدمگاه ابرکوه، دهشیر، توران ‌پشت، فراشاه (اسلامیه)، تفت(مالمیر)، مسجد فُرط و خرانق (مشهدک) شناسایی شده است. کاروان حدود 500 کیلومتر را از یزد طی می‌کند و وارد شمالی‌ترین ناحیه استان یعنی عشق‌آباد طبس می‌شود و پس از عبور از دو شهر کهن فیروزآباد و کاشمر به نیشابور می‌رسد و با استقبال تاریخی مردم مواجه می‌شود. نقل است حضرت در بلاش‌آباد نیشابور و در خانه شخصی که بعدها به پسنده شهرت یافت،‌ چهار شبانه‌روز اقامت می‌کنند. اتراقگاه دیگر امام رضا(ع) قدمگاه مشهور نیشابور است که تخته‌سنگی منقوش به جای پای حضرت نیز ‌آنجا وجود دارد. سپس حضرت از طریق طوس و پس از توقف در ده‌سرخ (قریه الحمراء) به سناباد در مشهد وارد می‌شوند.

در این سفر شش ماهه چه افرادی امام رضا(ع) را همراهی کردند؟

تا آنجا که در کتاب‌های تاریخی آمده است، 14 نفر امام را همراهی کردند؛ موسی ‌بن سیار، ابراهیم ‌بن عباس، ابراهیم حسنی، هرثمه ‌بن اعین(خواجه مراد)، عباس‌بن هلال و ابومحمد غلامان حضرت، ‌اباصلت هروی خادم حضرت، محمد‌بن‌جعفر عموی حضرت، محمد بن ‌ابی عباد کاتب حضرت، علی‌الصالح بن عبیدالله بن‌حسین اصغر بن علی بن الحسین(ع)، محمد الجوانی بن عبیدالله بن‌حسین، اصغر بن علی بن الحسین(ع)، مردی از اهالی بلخ و یکی از نوادگان قنبر غلام امام علی(ع)‌.

شناسایی و احیای قدمگاه‌های امام رضا(ع) در کشورمان چه اهمیت و ضرورتی دارد؟

این امر جدای از فواید علمی و پژوهشی، آثار و برکات معنوی نیز به همراه دارد، چرا که هر یک از قدمگاه‌‌های حضرت می‌تواند به کانون گسترش فرهنگ رضوی بدل شود و قطب فرهنگی آن منطقه باشد و چه خواسته‌ای بالاتر از این که کل ایران رنگ و بوی رضوی به خود بگیرد. این نکته را هم یادآوری کنم که امروزه مدت اقامت زائران در مشهد مقدس به طور متوسط از یک هفته به دو تا سه روز کاهش یافته است، چرا که ـ جدای از مشکلات مادی ـ نتوانسته‌ایم فرهنگ زیارت را در مشهد مقدس پیاده کنیم. یعنی زائر همین که از حرم مطهر خارج شد، ‌به حال خود رها می‌شود و ‌سریعا چهره توریست به خود می‌گیرد. وجود قدمگاه‌‌های امام رضا(ع) می‌تواند نیازهای توریستی زائر را در کنار نیازهای معنوی او برآورده کند. مثلا قدمگاه ده‌سرخ در نزدیکی مشهد الرضا(ع) به دلیل دارا بودن آب و هوا و طبیعت مناسب می‌تواند نقش منطقه‌ای زیارتی ـ سیاحتی را بخوبی ایفا کند. امیدوارم خداوند متعال عنایت کند و قدمگاه‌های بیشتری را از عالم آل محمد(ص) در ایران شناسایی کنیم، همان‌طور که تاکنون عنایات حضرتش شامل حالمان شده و در مدت 12 سال که روی پروژه جاده ولایت کار می‌کنم، مقابل میز هیچ مسئولی معطل نماند‌ه‌ام.

محمد حسین‌کلهر / جام جم