فیروزه؛ سنگی که آرامش می‌دهد

 امروز نیز جوانان نیشابوری پیشه پدرانشان را دنبال و سنگ سخت را به گوهری درخشان تبدیل می‌کنند. یکی از این هنرمندان فیروزه‌تراش، سیدحسین حسین‌نیاست که 46 سال دارد و سال‌هاست در این حرفه به کار مشغول است.

گفت‌وگوی ما را با این هنرمند فیروزه‌تراش می‌خوانید.

چند سال است در کار فیروزه‌تراشی هستید؟

حدود 20 سال.

چند نوع فیروزه داریم؟

فیروزه نیشابوری را به دو دسته اصلی تقسیم می‌کنند:

عجمی؛ گرد و درشت است و دارای فیروزه خالص به رنگ آبی سیر که گرانقیمت‌ترین نوع فیروزه است.

شجری؛ این نوع فیروزه دارای رگه‌ها و نقش‌هایی به رنگ سیاه زرد و قهوه‌ای است و رنگ زمینه آن آبی، سبز و سبزآبی است.

کدام نوع بهتر است؟

فیروزه هر چه صاف‌تر، آبی‌تر و بدون رگه‌تر باشد گرانبهاتر می‌شود.

این سنگ جزو سنگ‌های قیمتی است یا نیمه‌قیمتی؟

الان جزو سنگ‌های نیمه‌قیمتی می‌دانند، ولی فیروزه عجمی درجه یک نیشابور قیمتش با برلیان برابری می‌کند.

مگر قیمتش چقدر است؟

ما فیروزه‌ای داریم که دو گرم بیشتر وزنش نیست، اما بالای 10 میلیون تومان قیمتش است.

فیروزه چند رنگ دارد و کدام رنگ مرغوب‌تر است و طرفداران بیشتری دارد؟

رنگ‌های متفاوتی دارد؛ از آبی بسیار کمرنگ متمایل به سفید شروع می‌شود تا آبی بسیار پررنگ و سبز کمرنگ تا پررنگ، در واقع این سنگ طیف‌های رنگی متفاوتی دارد، ولی هر چه فیروزه آبی‌تر باشد گرانتر است.

درباره تاریخچه این سنگ چه می‌دانید؟

طبق آخرین کشفیاتی که در یکی از تپه‌های نیشابور انجام گرفت، جسد فردی کشف شد که در کمربندش فیروزه به کار رفته بود. مشخص شد این سنگ متعلق به 5300 سال پیش از میلاد مسیح است و استخراج فیروزه احتمالا از همان دوران مرسوم بوده است.

نشانه‌های مرغوبیت فیروزه خوب چیست؟

هر چه آبی‌تر و بدون رگه‌تر و برجسته‌تر یعنی قلوه‌ای باشد، گرانبهاتر است.

اما بازار پر از فیروزه‌های چینی است که آبی پررنگ هستند. چطور اصل را از بدل تشخیص دهیم؟

مشخصه اصلی فیروزه نیشابور این است که باید هم پشت و هم روی سنگ رگه‌هایی وجود داشته باشد. رگه‌های پشت سنگ عمدتا سفید، قرمز یا خاکستری است.

فیروزه چینی رگه ندارد؟

آنها مواد سیاهی را به سنگ تزریق می‌کنند، اینها رگه نیستند. وقتی فیروزه چینی را در دست می‌گیرید سبک‌تر از فیروزه نیشابور است.

بجز فیروزه چینی چه فیروزه‌های دیگری در بازار وجود دارد؟

بتازگی فیروزه کرمان هم در بازار زیاد شده که خصوصیاتش خیلی به فیروزه نیشابور نزدیک و تشخیص اصل از بدل آن برای افراد مبتدی عملا ممکن نیست و باید حتما فروشنده بگوید که این فیروزه متعلق به کرمان است یا نیشابور.

برخی فروشندگان فیروزه را روی آتش می‌گیرند و تغییر نکردن رنگ را دلیل خالص بودن آن می‌دانند.

نه، اینها همه برای فریب مشتری است. فیروزه سنگ است و سنگ هم براحتی در برابر حرارت تغییر رنگ نمی‌دهد. شما اگر روی فیروزه چینی هم کبریت بگیرید هیچ اتفاقی برایش نمی‌افتد.

بعضی می‌گویند فیروزه خواص درمانی دارد. نظر شما در مورد این موضوع چیست؟

از نظر طبی بیشترین خواص این سنگ را آرامش‌بخشی می‌دانند. شما وقتی انگشتری از فیروزه داشته باشید همیشه دوست دارید به آن نگاه کنید و نگاه‌کردنش آرام‌ترتان می‌کند. به نظرم این هم به دلیل رنگ آبی این سنگ است البته برای درمان فشار خون نیز توصیه شده است.

این سنگ در چه شرایطی تشکیل می‌شود و بجز نیشابور در کجا فیروزه داریم؟

این سنگ از نوع سنگ‌های آذرین و آتشفشانی است. یعنی در زمان تشکیل به صورت مواد مذاب از درون زمین به سطح زمین رسیده و در لایه‌های سطحی زمین نفوذ کرده است. معدن به صورت تونل است، وقتی وارد تونل می‌شوید سنگ را به صورت رگه‌ای می‌بینید که در شکاف‌های بین سنگ‌های دیگر قرار دارد. همان‌طور که گفتم بجز نیشابور پنج سال است در کرمان هم فیروزه اکتشاف می‌شود. در دامغان سال‌هاست به کشف فیروزه اقدام می‌کنند، ولی قدیمی‌ترین و مرغوب‌ترین فیروزه جهان تنها به نیشابور تعلق دارد.

شنیده‌ایم اکتشاف به صورت انفجاری انجام می‌شود و بخشی از سنگ در انفجار از بین می‌رود. شما اطلاعی از نحوه اکتشاف دارید؟

بله. متاسفانه این موضوع درست است. با دینامیت معدن را منفجر می‌کنند، بعد داخل می‌شوند و فیروزه‌ها را از بین سنگ‌ها جدا می‌کنند. متاسفانه بخش زیادی از سنگ از بین می‌رود و موج انفجار به سنگ ضربه می‌زند و ما در موقع تراش خیلی با مشکل مواجه می‌شویم.

چه مشکلی؟

این سنگ‌ها چون ضرب دیده‌اند، دائم می‌شکنند و به همین دلیل کلی ضرر می‌کنیم. چون ما سنگ را کیلویی می‌خریم.

حدود قیمت سنگ خام را می‌توانید بگویید؟

از کیلویی صد هزار تومان تا کیلویی 30 میلیون تومان بر حسب نوع سنگ متفاوت است.

شیوه‌های تراش به چه صورتی است و اصلا چند نوع تراش داریم؟

سنگ‌های استخراج شده از معدن به صورت توده‌های به هم پیوسته فیروزه است که به آنها سنگ راف یا خام می‌گویند و هرچه رگه‌ها و توده‌های سنگ بیشتر باشد ارزش آن بیشتر است. همان‌طور که گفتم در این حالت سنگ‌ها به صورت کیلویی خرید و فروش می‌شود. در مرحله بعد نوبت به جدا‌سازی رگه از سنگ‌های اضافه که فیروزه‌ها را احاطه کرده می‌رسد. این عملیات توسط دستگاهی به نام چرخ تیز بر فیروزه انجام می‌شود. این دستگاه دارای تیغه‌ای از جنس فولاد است که سختی بالایی دارد تا بتواند فیروزه و سنگ‌های اطرافش را براحتی برش دهد. همراه با برش سنگ، دستگاه روی سنگ و تیغه آب سرد می‌ریزد تا از ایجاد جرقه و گرمای زیاد جلوگیری کند. استاد تراشنده باید در این مرحله حتما از عینک و لباس مخصوص استفاده کند؛ چون امکان پرتاب سنگریزه‌ها به صورت و بدن بسیار زیاد بوده و همچنین تیغه برنده دستگاه بسیار خطرناک است.

از این رو این مرحله از تراش بسیار حرفه‌ای و مشکل است. در صورتی که تراشنده از مهارت کافی برخوردار نباشد جدا از این که ممکن است به خود آسیب برساند، ممکن است باعث ایجاد ترک در رگه فیروزه شود. پس از آن‌که رگه‌های فیروزه از سنگ جدا شد به آن سنگ تیزبر شده می‌گویند. این سنگ‌ها در مرحله بعد باید توسط چسب‌های مخصوص آغشته شوند تا استحکام کافی برای تراش را پیدا کنند. البته ناگفته نماند این چسب‌ها در مرحله آخر همه از فیروزه جدا‌ می‌شود. پس از چسب‌کاری سنگ‌ها از لحاظ سایز به دو دسته تقسیم می‌شوند. سنگ‌هایی که ریز هستند و امکان نگهداشتن آنها در میان انگشت‌ها جهت تراش وجود ندارد، این نوع سنگ‌ها را روی چوب حصیر می‌چسبانند تا از چوب به عنوان دستگیره برای نگهداشتن سنگ در دست استفاده شود و به آن سرچوبی گفته می‌شود و سنگ‌های درشت‌تر را که با دست امکان نگهداشتن آن باشد جدا‌سازی می‌کنند سپس توسط دستگاهی دیگر که چرخ تراش نام دارد و دارای یک تیغه از جنس فلز که دارای سختی زیادی است فیروزه‌ها را به صورت اشکال مختلف تراش می‌دهند. در این مرحله فیروزه شکل کلی خود را پیدا کرده و تمام پستی و بلندی‌های آن گرفته می‌شود و آماده سمباده‌‌زنی می‌شود. در این مرحله توسط دستگاهی دیگر به نام چرخ سمباده که دارای یک صفحه متحرک که سطح آن از سمباده پوشیده شده است، سطح فیروزه‌ها سمباده‌زنی می‌شود که به صورت صاف و صیقل‌خورده درآید. در این مرحله فیروزه تمام برآمدگی‌های خود را از دست می‌دهد. در مرحله بعدتوسط دستگاهی دیگر به نام چرخ جلازنی که دارای یک صحفه گردان که سطح آن از چرم طبیعی پوشیده شده است، فیروزه‌ها جلازنی می‌شوند و سطح فیروزه‌ها به صورت براق و زیبا در می‌آید. در این مرحله فیروزه‌ها آماده عرضه به دوستداران این نگین منحصر به‌فرد است.

برای تراش یک نگین انگشتر چقدر وقت می‌گذارید؟

ما به صورت کلی کار تراش را انجام می‌دهیم؛ مثلا در مرحله اول یک کیلو سنگ را حبه می‌کنیم بعد مراحل بعدی به ترتیب تکرار می‌شود.

تراش فیروزه به جز زیورآلات برای کارهای دیگر هم استفاده دارد؟

نه، ما بیشتر برای زیورآلات تراش می‌دهیم.

تراش سنگ‌های قیمتی در همه جای دنیا برای تراشکار درآمد بالایی دارد. درآمد شما چقدر است؟

تا 12 سال پیش معدن فیروزه در اختیار وزارت صنایع و معادن بود. از 12 سال پیش معادن را به بخش خصوصی واگذار کردند، خودمان شرکت تعاونی ایجاد کردیم که حدود 360 نفر هستیم و معدن را 25 ساله از دولت اجاره کرده‌ایم و چون همه کارکنان بازنشسته معدن هستند خبره‌کار هستند و الحمدلله معدن از زمانی که به دست مردم اداره می‌شود، هم سودآورتر شده و هم جوانان زیادی در این حرفه مشغول شده‌اند. اما واقعیت این است که هیچ‌کس از دل سنگ خبر ندارد و ما نمی‌دانیم از یک تکه سنگ چه مقدار می‌توانیم سنگ‌ تراش‌خورده در بیاوریم. این کاملا شانسی است؛ در اصطلاح مردم محلی در قدیم به فیروزه «روزقی» می‌گفتند که از رزق می‌آمده یعنی روزی‌ای که خداوند به تو می‌دهد و فیروزه نیز بعد از تراش قیمت‌گذاری می‌شود، بنابراین به این بستگی دارد که از دل سنگ چه درمی‌آورید، ولی در سال‌های اخیر درآمد فیروزه‌تراش‌ها خوب شده چون مردم به سنگ‌هایی مثل فیروزه روی آورده‌اند این کار رونق گرفته است.

فیروزه نیشابور صادر هم می‌شود؟

آمریکا و مصر نیز فیروزه دارند، ولی مرغوب‌ترین فیروزه متعلق به ایران و نیشابور است. سنگ خام به هیچ وجه صادر نمی‌شود، اما سنگ‌ تراش‌خورده صادر می‌شود، البته آمار دقیقی نداریم و بیشتر توسط مسافران از کشور خارج می‌شود. این‌که تصور کنید ما مثل فرش یا پسته صادرات فیروزه داریم به این شکل نیست. مسافران و تجار مثلا یک کیلو و دو کیلو سنگ‌ تراش‌خورده را در بارشان به کشورهای حاشیه خلیج فارس یا کشورهای اروپایی یا هند و پاکستان می‌برند.

جواهرات فیروزه را چطور نگهداری کنیم؟

فیروزه تنها سنگ معدنی است که به مواد روغنی حساسیت دارد، چون منافذش حالت تخلخلی دارد و مواد روغنی را جذب خودش می‌کند، به مرور ایام باعث تغییر رنگ فیروزه می‌شود و وقتی تغییر رنگ داد سبز مات می‌شود و به این ترتیب قیمت و کیفیت فیروزه کاهش پیدا می‌کند. وقتی سبز مات شد اگر میلیون‌ها تومان هم داده باشید دیگر هیچ ارزشی ندارد. تنها راه نگهداری این است که از مواد روغنی حتی کرم و عطر و ادکلن دور نگه داشته شود. حتی در کمدی که عطر و ادکلن است نباید فیروزه را نگه داشت، البته تغییر رنگ در نگین فیروزه در نتیجه تابش نور آفتاب، تبخیر آب طبیعی موجود در فیروزه یا حتی در اثر مواد شیمیایی موجود در مواد آرایشی بانوان نیز رخ می‌دهد. در نتیجه بهتر است موقع شستن دست‌ها با مواد و شستن ظرف‌ها حتما انگشتر فیروزه را از دست خارج کنید اگر انگشترتان چرب شد بلافاصله آن را با آب گرم و پودر ماشین بشویید تا زود اثرات چربی پاک شوند. مهم‌ترین خطری که فیروزه را تهدید می‌کند، ایجاد خراش روی فیروزه، آب داغ و مواد شیمیایی خانگی است و دلیل آن نیز ترکیب هیدراتی در سنگ است. هرگز از تمیزکننده‌ها استفاده نکنید و از نزدیکی با مواد حاوی کلر نیز اجتناب کنید. آب و نور نیز باعث تغییر رنگ فیروزه می‌شود.