واژه قالی، فرش یا فرش دستباف؟

اقوام، ایلات، زنان و دختران، هنرمندان و دولت‌های سرزمینمان همه نقشی بسیار مهم در حفظ، توسعه، ترویج و تکمیل این سنت اصیل، رنگارنگ و سحرآمیز داشته‌اند.

قالی زنده‌ترین هنر ملی ما، دریچه‌ای بسیار غنی به سوی هنر و زیبایی‌شناسی و هویت ملی است. ما بیشتر به این هنر ملی خود فرش یا فرش دستباف یا بعضا قالی می‌گوییم؛ بدون آن که معنی دقیق آن را بدانیم، در زیر به ریشه‌یابی معانی کلمات «قالی» و «فرش» جهت اطلاع بیشتر ‌پرداخته‌ایم.

قالی (Qali)‌

قالی (Khali, Hali, Qali, Ghali) کلمه‌ای ترکی است. فرم اولیه و قدیمی آن، قالینگ Qalıñ، قالینغو Qalıñu یا قالیم Qalım و قالین Qalın بوده است که از ترکیب بن مصدری قالماق Qalmaq به معنی ماندن و باقیماندن به علاوه پسوند اسم ساز از فعل ـ ین ـin حاصل شده است (مانند بیچین Biçin از مصدر بیچمک Biçmək به معنی دروکردن، اکین Əkin از مصدر اکمک Əkmək به معنی کاشتن و...)

قالین در زبان و لهجه‌های ترکی دارای این فرم‌هاست: قالینQalın ترکی باستان (اورخون، اویغوری باستان)، قالینق Qalıñ (ترکی میانه، قاراخانی، ترکمنی، قزاقی، قاراقالپاق)، کالین Kalın (ترکی ترکیه، گاگاووزی، تاتاری)، کالینقKalıñ (قیرقیزی، آلتائی)، قلینقQəliñ (ازبکی)، این کلمه در شکل غالین به زبان عربی وارد شده است.

در ریشه‌شناسی کلمه ترکی قالی و فرم اولیه آن قالین دو نگرش عمده وجود دارد:

نگرش اول: این نگاه که نگرش غالب صاحبنظران‌است که کلمه قالی را محرف قالینگ Qalıñ، قالینغو Qalıñu می‌دانند.

همان‌گونه که در دیوان لغات الترک نیز آمده در آغاز در ترکی قدیم و در فرهنگ اقوام باستانی ترک قالینگ Qalıñ به معنی پیشینه مهریه، کابین یا جهیزیه‌ای بود که داماد به عروس خود هدیه (آرماغانArmağan)‌ می‌کرد.

این هدیه‌ها جزو اشیایی بودند که در خانه عروس باقی می‌ماندند (آغیرلیقAğırlıq )‌ امروز نیز در میان ملل ترک از قالین همین معنی برداشت می‌شود.

کلمه قالینگ علاوه بر قالی‌های جهیزیه عروس ـ همان‌گونه که در سنگ‌نوشته‌های اورخون نیز آمده ـ‌ معانی دیگری مانند بدل، مال، ثروت، دارایی، مایملک، هزینه، فایده، هوده و بهره هم داشته است.

فرم قدیمی قالین در ادبیات کلاسیک فارسی نیز انعکاس داشته است: بوریای خود به قالینش مده ‌/‌ بیدق خود را به فرزینش مده.

نگرش دوم: ریشه کلمه قالی از قالین Qalın ترکی و مطابق با معنی‌ای که در سنگ‌نوشته‌های اورخون نیز به‌کار رفته به معنی ضخیم، مقاوم، پایدار، قوی، انبوه و متعدد است.

بنا به این نگرش قالی به سبب ضخامت و سنگینی در جای خود باقیمانده، جمع نمی‌شود و نسبت به جیجیم (جاجیم) و کیلیم (گلیم) که براحتی جمع می‌شود از پایداری بهتری برخوردار است.

این‌گونه نامگذاری اشیا و حیوانات در زبان ترکی مرسوم است و اما در مقابل معنی کلمه فرش، در لغت‌نامه‌های بسیاری از جمله: معین، دهخدا و... آمده است: فرش کلمه‌ای است عربی به معنی بساط، گستردن،گستردن ‌بساط یا چیز دیگر، گستردنی قالی‌ و پلاس‌ و مانند آنکه ‌روی ‌زمین ‌بگسترانند.

امید بنام (طراح و محقق قالی)‌