زیر و بم صنعتی به نام کرمداری!

ترفند دفن زباله در زیر خاک نیز خیلی زود مشکلات زیست‌محیطی متعددی مثل نشت شیرآبه سمی به منابع آب زیرزمینی و آلوده کردن خاک را به همراه داشت. تنها راه باقیمانده برگرداندن زباله به چرخه طبیعی خود و تلاش برای تبدیل آن به محصولی که مجددا قابل استفاده شده باشد، بود. این موضوع در مورد زباله‌های فلزی یا پلاستیکی خیلی خوب جواب می‌دهد، اما 70 درصد زباله‌های شهری را زباله تر تشکیل می‌دهد، باقیمانده مواد غذایی، چوب، شاخ و برگ درختان و کاغذ. انباشته کردن این حجم بزرگ زباله تر روی هم علاوه بر خطرات زیست‌محیطی، دور ریختن حجم بزرگی از ثروت نیز محسوب می‌شود.

بشر تاکنون چند راه عمده تولید کود از زباله‌های تر شهری را تجربه کرده است که در این گفت‌وگو قصد داریم به سراغ یکی از عجیب‌ترین این راه‌ها برویم. مهندس خسرو سلجوقی در یک گفت‌وگوی طولانی، اما جذاب برایمان از صنعت جدیدی سخن گفت که خیلی ساده شاید بتوان صنعت کرمداری (بروزن دامداری) نامید. اجازه دهید در ادامه از زبان سلجوقی بخوانیم که چطور چند کرم خاکی حلقوی قرار است از زباله برایمان کودی ارزشمند بسازند.

چرا در زمینه مدیریت پسماند سراغ کرم ها رفتید؟

در حقیقت من در زمینه مدیریت پسماند بر حسب تصادف با این موضوع آشنا شدم. چند سال قبل برای نخستین بار یک تن کرم قرمز خاکی حلقوی از آرژانتین وارد ایران شده بود. ضمن این که برای خرید این کرم‌ها 50 میلیون تومان پرداخت شده بود و از یک کارشناس خواسته شد به موجب یک قرارداد کاری یک ساله در اجرای طرح همکاری داشته باشد.

به این فکر افتادم اگر این کرم می‌تواند از فضولات دامی تغذیه کند، ممکن است بتواند زباله هم بخورد. در حین آزمایش‌ها متوجه شدم در کشورهای توسعه یافته استفاده از کرم به عنوان راهکاری در مدیریت پسماند مواد آلی مورد توجه قرار گرفته است. استفاده از کرم‌ها می‌تواند مزایای بسیاری به همراه داشته باشد. هر کرم یک تا سه برابر وزن خودش غذا می‌خورد. تکثیر کرم به روش تصاعد هندسی است. کرم تکثیر یک به 11 دارد. همین حالا یک گروه تحقیقاتی در مشهد در تلاش هستند تکثیر کرم را به یک به 20 برسانند، یعنی هر کرم تا 20 بچه خواهد داشت. ویژگی دیگر این کرم این است که 70 درصد پروتئین دارد. این در حالی است که پروتئین گوشت قرمز 22 درصد است؛ یعنی پروتئین کرم سه برابر گوشت قرمز است.

در بدن این کرم پنج نوع آنزیم کمیاب وجود دارد. علاوه بر این تنوعی از ویتامین B12 و نیاسین در بدن کرم یافت می‌شود. به همین علت پرورش کرم به عنوان شغل جدیدی مطرح شده است. شغل کرمداری از زیرمجموعه‌های دامپروری است. در آمریکا بیش از 500 هزار نفر در این شغل فعالیت می‌کنند. پیش‌بینی می‌شود در ایران نیز 180هزار نفر بتوانند در این شغل فعالیت داشته باشند. به این ترتیب می‌توان گفت این کرم ارزشی معادل نفت خام دارد.

خداوند بیش از 4200 گونه کرم خاکی آفریده است. یکی از وظایف اصلی این کرم شخم‌زدن زمین است که برای خاک ضروری است. متاسفانه مصرف کود شیمیایی و سم موجب از بین‌رفتن این کرم‌ها می‌شود. از 4200 گونه، تعداد محدودی از این کرم‌ها ویژگی‌های خاصی دارند که این کرم یکی از آنهاست. این کرم‌ها تخم گذارند. تخم این کرم‌ها کوکون یا پیله نام دارد.

کرم قرمز حلقوی هرمافرودیت یا دو جنسیتی است، اما برای باردار شدن بایدحتما دو کرم داشته باشیم که یکی از آنها نقش ماده و دیگر نقش نر را بازی می‌کند. بعد از یک هفته از دو کرم 24 کرم داریم. کرم‌های تازه متولد شده پس از 35 تا 45 روز قدرت باروری پیدا می‌کنند.

ویژگی منحصر به فرد این کرم‌ها داشتن پنج قلب است. نوعی که با بوم ایران سازگار است آیزینیا فوتیداست. کرم قرمز حلقوی خاکی نخستین بار در دره کالیفرنیا شناسایی شد و به همین دلیل کرم قرمز کالیفرنیا هم نامیده می‌شود. بومی ایرانی در مقایسه، جثه کوچک‌تری دارد که هم در ایران دیده می‌شود و هم از کشورهای انگلیس، آرژانتین، هند و ارمنستان وارد ایران شده است. نوع دیگر این کرم‌ها لومبوریسیتا است که با آب و هوای گرم آفریقایی سازگار است. نوعی که بومی ایران است تقریبا با همه مناطق کشور سازگاری دارد و در این زمینه هیچ محدودیتی وجود ندارد.

در حقیقت تنها سرمایه لازم برای این کار دانش و یک مشت کرم است. در خانه ساده‌ترین راکتوری که می‌توان برای پرورش این کرم از آن استفاده کرد یک سبد میوه است که اگر چوبی باشد بهتر است. اگر سبد میوه پلاستیکی داشتیم هم می‌توانیم دور تا دور آن را با روزنامه یا کاغذ بپوشانیم. در حقیقت راکتوری که برای این کار از آن استفاده می‌کنیم یک ساختار ساده است. محیط کشت هم زباله است. می‌توانید این راکتور ساده را در گوشه‌ای از آشپزخانه قرار دهید و همه زباله را به کود تبدیل کنید؟

اگر شرایط ایمن باشد این کرم‌ها از راکتور خارج نمی‌شوند، اما اگر به هر علتی خارج شوند در فاصله دو متری خشک می‌شوند؛ چراکه کرم‌ها برای زنده ماندن به رطوبت نیاز دارند و نبود رطوبت و خشکی هوا موجب از بین رفتن آنها می‌شود. هر موجود زنده‌ای در صورتی که شرایط محیطی نامساعد باشد از بین می‌رود. افزایش رطوبت هم تهدید علیه زندگی این موجودات است.

اگر مواد غذایی کافی در دسترس کرم‌ها نباشد، کرم از مدفوع خودش تغذیه می‌کند یا عده‌ای به نفع عده‌ای دیگر خودکشی می‌کنند. این کرم‌ها زنده‌خوار نیستند. به جز عوامل غیرزیستی مرغ‌ها و پرندگان نیز می‌توانند تهدیدی علیه این موجودات باشند.

این صنعت هیچ زباله‌ای ندارد. در حقیقت تنها زباله این صنعت مدفوع کرم است که به عنوان ورمی کمپوست از آن استفاده می‌شود. در دوسلدورف آلمان شرکت‌هایی راه‌اندازی شده است که ظرف‌هایی موسوم به Bim یا رآکتورهای خانگی را تولید کرده و همراه کرم به هر خانه‌ای تحویل می‌دهند. دو ماه بعد مراجعه کرده، کرم و کود را تحویل گرفته و به ازای آن مبلغی را پرداخت می‌کنند. این روش راهکاری برای تولید، توزیع و مصرف انرژی در مبداست.