هواشناسی استان تهران عصر دیروز هشدار داد که کیفیت هوای این کلانشهر تا سه‌شنبه ۱۱ آذر، به‌دلیل پایداری شرایط جوی و انباشت آلاینده‌ها به‌طور محسوسی کاهش می‌یابد و نیاز است مراکز درمانی و امدادی از آمادگی لازم برای افزایش مراجعات بیماران تنفسی برخوردار باشند.به این ترتیب در شرایطی که بسیاری از کلانشهرها هر سال دوره‌هایی از آلودگی شدید را تجربه می‌کنند، سؤال‌های اساسی این است که چرا قانون هوای پاک اجرا نمی‌شود؟ یا باد و باران چه زمانی به داد آسمان خاکستری می‌رسد؟
قانونی که دود می‌خورد
این روزها در خیابان، مردم با ماسک‌هایی که بیشتر از دوره کرونا به چشم می‌آیند، تردد می‌کنند. سازمان اورژانس استان تهران از رشد ۱۵درصدی ماموریت‌هایش خبر داده است؛ آماری که نشان می‌دهد فشار آلودگی بر گروه‌های آسیب‌پذیر ازجمله کودکان، سالمندان و بیماران قلبی ــ ریوی، شدت بیشتری گرفته است. درحالی‌که بار اصلی انتقادها متوجه نهادهایی است که باید براساس قانون هوای پاک اقداماتی انجام می‌دادند، مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران نیز با انتقاد از ضرورت تخصیص بودجه برای اجرای قانون هوای پاک گفته که همه دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های مسئول موظف هستند براساس تکالیف تعیین‌شده در قانون هوای پاک اقدام کنند و برای این منظور باید بودجه مورد نیاز را پیشنهاد دهند تا درنهایت در مجلس به تصویب برسد. اما به اعتقاد کارشناسان، نبود هماهنگی میان دستگاه‌ها، ناهماهنگی در تخصیص بودجه و اجرانشدن اقدام‌های پیشگیرانه، باعث شده تهران هر سال در ماه‌های سرد با بحرانی مشابه روبه‌رو شود.آن‌طور که کارشناس مرکز پژوهش‌های مجلس گفته فقط ۳۰ درصد از قانون هوای پاک اجرا شده است. علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت نیز با اشاره به این‌که سالانه ۵۸هزار مرگ در کشور منتسب به آلودگی هواست، گفت: «خسارت سالانه‌ای که آلودگی هوا به حوزه سلامت وارد می‌کند حدود ۱۷میلیارد دلار برآورد می‌شود؛ رقمی بزرگ‌تر از کل بودجه بخش سلامت در کشور.»
مدیریت به دست باد و باران
هر سال با سردشدن هوا کلانشهرهای کشور، روزهای آلوده و ناپاک را سپری می‌کنند. در شرایطی که به نظر می‌رسد مدیران کنترل وضعیت هوا را به دست باد و باران سپرده‌اند، بسیاری از شهروندان می‌پرسند چه زمانی شرایط جوی به دادشان خواهد رسید؟ احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در پاسخ به این پرسش به جام‌جم می‌گوید: «آلودگی هوا طی این سال‌ها روندی نوسانی اما افزایشی داشته است. هر سال در فصل سرد، شاهد تجمع و افزایش غلظت آلاینده‌ها در فضای شهرها هستیم؛ وضعیتی که معمولا با سکون نسبی هوا و پدیده وارونگی دمایی همراه می‌شود و احتمالا امروز، فردا و پس فردا با افزایش نسبی غلظت آلاینده‌ها مواجه می‌شویم.» وی معتقد است از سه‌شنبه پیش‌رو موجی جدید وارد کشور می‌شود که بارش‌های پراکنده‌ای در غرب، شمال‌غرب و ارتفاعات تهران ایجاد خواهد کرد. در نتیجه، وزش باد افزایش می‌یابد و این تغییرات موجب کاهش غلظت آلاینده‌ها خواهد شد.
به عبارت دیگر می‌توان گفت این روزها بهبود کیفیت هوا به دست باد و باران سپرده شده است.
بحران پایدار کلانشهرها
آلودگی هوا روزبه‌روز، نفس شهرها را سنگین‌تر می‌کند و سلامت میلیون‌ها نفر را در معرض تهدید قرار می‌دهد. به نظر می‌رسد مشکل اصلی در کلانشهرها نتیجه فعالیت‌های انسانی همچون خودروها، موتورسیکلت‌ها، صنایع و نیروگاه‌ها باشد که ذرات آلاینده را منتشر می‌کنند. اما فراتر ازعوامل جوی، برخی ساختارهای شهری نیز در تشدید این بحران نقش دارند.
به گفته محسن هرمزی، معاون حمل‌ونقل شهرداری تهران، ۴.۵میلیون موتورسیکلت فعال در پایتخت که بسیاری از آنها فاقد استانداردهای لازم هستند، بیش از ۳۴درصد آلاینده‌های شهر را تولید می‌کنند. این داده‌ها نشان می‌دهد که سهم منابع انسانی در آلودگی کلانشهرها قابل توجه است. عباس شاهسونی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی هم عنوان می‌کند: «در کشور ما به‌ازای هر ۱۰۰هزار نفر جمعیت، ۸۶مرگ به‌علت آلودگی هوا رخ می‌دهد؛ آماری که از میانگین جهانی بالاتر است. به‌طورکلی، مطالعات نشان می‌دهد آلوده‌ترین شهرهای کشور از نظر ذرات معلق شامل زابل، ایرانشهر و بوشهر هستند، اما عمده این آلودگی‌ها ناشی از منابع طبیعی و طوفان‌های گردوغبار است.»
آن‌طور که او توضیح می‌دهد، در میان کلانشهرها، تهران، اراک، اصفهان، مشهد و تبریز بیشترین غلظت ذرات معلق را دارند که بیشتر ناشی از منابع متحرک و ثابت است و به همین دلیل، این نوع آلودگی عمدتا انسان‌ساز محسوب می‌شود. این وضعیت نشان می‌دهد که آلودگی هوا نه یک اتفاق تصادفی، بلکه ترکیبی از عوامل طبیعی و تصمیمات انسانی است که هنوز برنامه‌ای جامع برای جایگزینی یا ساماندهی آن ارائه نشده است.
نیازمند برنامه‌ریزی
آن‌طور که احد وظیفه توضیح می‌دهد، درحال‌حاضر در شرایط پایدار جوی قرار گرفته‌ایم؛ به این معنا که از سطح زمین تا بالای جو و حتی ارتفاعات اتمسفر، سرعت باد بسیار کم است. وقتی سرعت باد پایین باشد، آلاینده‌هایی که از خودروها، منازل و کارخانجات خارج می‌شوند، به دلیل وارونگی دمایی در لایه‌های نزدیک سطح زمین انباشت پیدا می‌کنند.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور ادامه می‌دهد: «باد زمانی شکل می‌گیرد که بین دو منطقه فشار زیاد و فشار کم وجود داشته باشد و جریان هوا برای جابه‌جایی برقرار شود. وقتی اختلاف فشار وجود ندارد، سرعت باد کاهش می‌یابد و در نتیجه با شرایط پایدار مواجه می‌شویم. امواج هواشناسی فعال می‌توانند اختلاف فشار ایجاد کنند و سرعت باد را افزایش دهند.» آلودگی هوا درکلانشهرها این روزها به بحران پایداری بدل شده است که سلامت میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند. این وضعیت نشان می‌دهد که مقابله با آلودگی هوا نیازمند ترکیبی از راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدت است و بدون برنامه‌ریزی جدی و سیاست‌گذاری موثر گره از کار آلودگی هوا باز نخواهد شد.
