در میان حامل‌های انرژی، بیشترین اتلاف مربوط به بخش برق است. به‌دلیل تبدیل چندمرحله‌ای از سوخت فسیلی به انرژی الکتریکی و عبور از شبکه‌ای وسیع، در هر مرحله بخشی از انرژی برق از بین می‌رود.
طبق آخرین گزارش‌های رسمی شرکت توانیر، تلفات شبکه انتقال و توزیع برق کشور حدود ۵/۱۰درصد است. این رقم البته میانگین کشوری است و در برخی مناطق روستایی یا استان‌های گرمسیری تا ۱۵درصد نیز گزارش شده است.
با تولید سالانه حدود ۳۸۰ تا ۴۰۰میلیارد کیلووات‌ساعت برق در کشور، میزان تلفات سالانه برق چیزی بین ۴۰ تا ۴۴میلیارد کیلووات‌ساعت است. به‌عبارتی، برق ازدست‌رفته ایران معادل کل مصرف سالانه برق چند استان بزرگ مثل اصفهان و خوزستان است.
اگر متوسط هزینه تولید برق را هزار تومان به ازای هرکیلووات‌ساعت (شامل هزینه سوخت، نگهداری و سرمایه‌گذاری) در نظر بگیریم، تلفات شبکه فقط در بخش برق، بیش از ۴۰هزارمیلیارد تومان در سال به کشور ضرر می‌زند. این رقم معادل بیش از یک‌سوم بودجه عمرانی کشور در سال جاری است.
علت اصلی تلفات؛ زیرساخت‌های فرسوده و غیراستاندارد
دکتر مهدی هاشم‌زاده، کارشناس انرژی، در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: بخش بزرگی از شبکه برق کشور به‌ویژه در حوزه توزیع بیش از ۳۰سال قدمت دارد. بسیاری از کابل‌ها، ترانس‌ها و تابلوهای برق نه‌تنها از استانداردهای امروز عقب مانده‌اند، بلکه اساسا برای چنین بار مصرفی طراحی نشده بودند.
او می‌افزاید: بیش از ۳۰درصد ترانس‌های توزیع در ایران راندمانی کمتر از ۹۰درصد دارند؛ درحالی‌که استاندارد جهانی، راندمان بالای ۹۵درصد را برای ترانس‌ها ضروری می‌داند. همین تفاوت کوچک، میلیون‌ها کیلووات‌ساعت تلفات اضافی ایجاد می‌کند.
هاشم‌زاده معتقد است یکی از دلایل استمرار این وضعیت، نسبت پایین سرمایه‌گذاری در شبکه توزیع است.
درحالی‌که تمرکز دولت بیشتر بر ساخت نیروگاه‌های جدید است، نوسازی شبکه انتقال و توزیع برق در سایه قرار دارد. این درحالی‌ا‌ست که کاهش یک‌درصد از تلفات شبکه، به‌مراتب ارزان‌تر از ساخت یک نیروگاه هزارمگاواتی تمام می‌شود.
پیوند فرسودگی شبکه و ناترازی برق
در روزهای اوج مصرف تابستان، که مصرف برق کشور به بالای ۷۰هزار مگاوات می‌رسد، تامین برق حتی با تمام ظرفیت تولیدی نیز دشوار می‌شود؛ اما واقعیت این است که اگر تلفات شبکه تا سطح استاندارد جهانی کاهش یابد، می‌توان ۶ تا ۱۰درصد از برق تولیدی، یعنی معادل ۷۰۰۰ ــ ۴۰۰۰ مگاوات ظرفیت اضافی در دسترس را ذخیره کرد.
هاشم‌زاده دراین‌باره تأکید می‌کند: درواقع بخش مهمی از ناترازی برق در تابستان نه ناشی از کمبود نیروگاه، بلکه نتیجه نارسایی در انتقال مؤثر برق است. شبکه‌ای که برق را با راندمان پایین منتقل می‌کند، به‌طورطبیعی فشار مضاعفی بر تولید وارد می‌سازد.
از خاموشی تا زیان خانوار و صنعت
تلفات بالا تنها یک هزینه ریالی برای دولت نیست؛ بلکه زیان آن به خانوار و صنعت نیز منتقل می‌شود. در مناطق با شبکه‌های ضعیف، نوسانات ولتاژ شدیدتر است و همین مسأله باعث خرابی لوازم‌خانگی، توقف خط تولید کارخانه‌ها و کاهش کیفیت خدمات عمومی می‌شود.
در تابستان ۱۴۰۲، براساس گزارش سازمان بازرسی کل کشور، بیش از ۴۰هزار شکایت مردمی بابت نوسان برق و خرابی وسایل ثبت شد که بخش زیادی از این موارد ناشی از ضعف در زیرساخت‌های برق‌رسانی بود.
از سوی دیگر، صنعت کشور نیز در رنج است. بسیاری از کارخانه‌ها، به‌ویژه صنایع کوچک و متوسط، هزینه‌های اضافی برای تجهیزات محافظ برق و دیزل ژنراتور متحمل می‌شوند. این هزینه‌ها در شرایط تورمی، فشار مستقیمی بر تولید وارد می‌کند.
ضعف بودجه‌ریزی و اولویت‌بندی
در برنامه ششم توسعه، وزارت نیرو مکلف شده بود تلفات برق را به زیر ۸درصد برساند اما با گذشت بیش از پنج سال، این هدف نه‌تنها محقق نشد، بلکه در برخی سال‌ها روند صعودی هم به‌خود گرفت.
به گفته کارشناسان، مشکل اصلی در ضعف بودجه‌ریزی و اولویت‌بندی در سیاست‌گذاری انرژی است. نوسازی شبکه توزیع معمولا جذابیت سیاسی یا رسانه‌ای ندارد؛ درحالی‌که افتتاح نیروگاه‌ها و پروژه‌های تولیدی بیشتر دیده می‌شود.
از سوی دیگر، عدم وجود تعرفه واقعی برای برق و یارانه پنهان سنگین باعث شده انگیزه‌ای برای کاهش تلفات در مصرف‌کنندگان، نهادهای محلی و حتی بخشی از سیاست‌گذاران وجود نداشته باشد.
هاشم‌زاده معتقد است: باید اولویت وزارت نیرو از رشد تولید به افزایش بهره‌وری تغییر کند. این همان تفاوت نگاه سنتی و نگاه مدرن به حکمرانی انرژی است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد ایران در تولید برق به ظرفیت‌های مناسبی دست یافته اما گلوگاه امروز در شبکه توزیع و انتقال است. تلفات بالا، محصول مستقیم سال‌ها غفلت از زیرساخت‌هایی است که نادیدنی هستند، اما تأثیرشان بر زندگی روزمره میلیون‌ها ایرانی مستقیم و ملموس پیداست. تا زمانی که دولت و نهادهای تصمیم‌گیر به‌جای افزودن بر ظرفیت خام تولید، به بهینه‌سازی مسیر انتقال و توزیع انرژی توجه نکنند، زخم ناترازی نه‌تنها ترمیم نمی‌شود، بلکه با هر تابستان گرم یا زمستان سرد، بیشتر سر باز می‌کند.
