دلایل و ابعاد مختلف تنش های ترکیه و اسرائیل در سوریه چیست؟

حملات اخیر اسرائیل به پایگاه‌های نظامی سوریه و هدف قرار دادن مواضع ترکیه در این کشور، نشان‌دهنده تحولات عمیقی در معادلات امنیتی منطقه است. این اقدامات که با شدت بی‌سابقه‌ای از دسامبر ۲۰۲۴ تا آوریل ۲۰۲۵ ادامه یافته، نه تنها زیرساخت‌های نظامی سوریه را نابود کرده بلکه تنش‌ها و رقابت های منطقه‌ای را به سطح جدیدی رسانده است.

حملات اخیر هوایی اسرائیل به سه پایگاه استراتژیک در سوریه که ترکیه قصد استقرار نیرو‌های خود در آن‌ها را داشت، تنش جدیدی در روابط دو کشور ایجاد کرده است. این حملات، علی‌رغم تلاش‌های آنکارا برای اطمینان دادن به آمریکا مبنی بر عدم تهدید اسرائیل، صورت گرفته و به‌ویژه پایگاه T۴ را کاملا غیرقابل استفاده کرده است.

وزارت خارجه ترکیه در واکنش به این اقدام، در بیانیه‌ای رسمی اسرائیل را «بزرگ‌ترین تهدید امنیتی برای منطقه» توصیف کرده که به عنوان عامل بی‌ثبات‌کننده راهبردی در منطقه، همزمان به ایجاد آشوب و دامن زدن به تروریسم می‌پردازد. حداقل سه نیروی ترکیه و دست‌کم چهار مهندس ترک که برای فراهم کردن استقرار نیرو‌های ارتش ترکیه در سوریه حضور داشتند، در این حملات کشته شده‌اند. منابع اسرائیلی تأکید کرده‌اند که این حملات «پیامی قوی به اردوغان» بوده است. 

منافع و استراتژی ترکیه در سوریه

ترکیه که از دیرباز از مخالفان دولت اسد حمایت می‌کرده، در حال آماده شدن برای ایفای نقشی مهم در بازسازی سوریه است. این کشور درپی گسترش نفوذ خود در سوریه، به دنبال انعقاد یک پیمان دفاعی مشترک با حکومت جولانی در سوریه بوده که می‌تواند به ایجاد پایگاه‌های جدید ترکیه در مرکز سوریه و استفاده از حریم هوایی این کشور منجر شود.

تیم‌های نظامی ترکیه در هفته‌های اخیر از پایگاه‌های هوایی T۴ و پالمیرا در استان حمص سوریه و فرودگاه اصلی در استان حماه بازدید کرده‌اند تا وضعیت باندها، آشیانه‌ها و سایر زیرساخت‌های موجود در این پایگاه‌ها را ارزیابی کنند. این اقدامات نشان می‌دهد که ترکیه قصد دارد با افزایش حضور نظامی خود در سوریه، نفوذ استراتژیک خود را در این کشور تقویت کند و در آینده سیاسی و امنیتی سوریه نقش پررنگ‌تری ایفا نماید. آنکارا این حضور را در چارچوب منافع امنیتی خود و همچنین همکاری با دولت جدید سوریه تعریف می‌کند.

دلایل استراتژیک حملات اسرائیل 

۱. مقابله با گسترش نفوذ ترکیه در سوریه: ترکیه در راستای تلاش برای گسترش نفوذ امنیتی خود در سوریه پسااسد، در حال ارزیابی پایگاه‌های هوایی کلیدی مانند T۴، پالمیرا و حماه برای استقرار احتمالی نیروها، پهپاد‌ها و سیستم‌های دفاع هوایی مانند S-۴۰۰ است. در مقابل اسرائیل از استقرار دولت جولانی در سوریه و گسترش نفوذ ترکیه در این کشور به‌شدت نگران است. حملات اسرائیل به سه پایگاهی که ترکیه در حال ارزیابی امکان استقرار نیرو‌های خود در آن‌ها بود، از جمله حمله سنگین به پایگاه هوایی حماه، در راستای همین نگرانی‌ها انجام شده است. حمله اسرائیل به پایگاه T۴ موجب تخریب گسترده باند، برج مراقبت، آشیانه‌ها و هواپیما‌هایی که زمین‌گیر شده بودند، شده است. این حملات پیام روشنی از سوی اسرائیل مبنی‌بر عدم پذیرش حضور گسترده ترکیه در سوریه است و با هدف قرار دادن پایگاه‌های هوایی حماه و T۴ در استان‌های حمص و حماه، مستقیما به برنامه‌های ترکیه برای استقرار نیرو‌های نظامی و سیستم‌های دفاع هوایی در سوریه پاسخ داده است. 

۲. حفظ برتری هوایی در فضای سوریه: مقامات اسرائیلی نگران هستند که پایگاه‌های تحت کنترل ترکیه میزبان سامانه‌های پیشرفته دفاع هوایی شوند و یک «منطقه ممنوعه پروازی» ایجاد کنند که توان اسرائیل برای حملات پیشگیرانه را محدود سازد، به همین دلیل مقامات نظامی اسرائیل اعلام کرده‌اند که حضور ترکیه در پایگاه T۴ که تنها در ۱۴۰ مایلی مرز‌های فلسطین اشغالی واقع شده، می‌تواند توان عملیات هوایی این رژیم را در سوریه به‌شدت محدود کند. اسرائیل این اقدامات را تهدیدی برای آزادی عملیاتی خود در حریم هوایی سوریه می‌داند، حریمی که سال‌ها از آن برای هدف قرار دادن متحدان ایران و جلوگیری از انتقال سلاح به حزب‌الله استفاده کرده است. تصاویر ماهواره‌ای از پایگاه T۴ نشان می‌دهد که حملات اسرائیل به گونه‌ای طراحی شده که امکان فرود هواپیما‌های بزرگ ترابری نظامی را به طور کامل سلب کند. این اقدامات در چارچوب استراتژی بلندمدت اسرائیل برای حفظ آزادی عمل هوایی در سوریه و جلوگیری از شکل‌گیری هرگونه تهدید استراتژیک جدید عیله این رژیم است.

۳. مقابله با انتقال تسلیحات به گروه‌های مقاومت: اگرچه اسرائیل پیشتر حضور ایران در سوریه را بهانه اصلی حملات خود عنوان می‌کرد، اما پس از سقوط بشار اسد، تمرکز این حملات به سمت نابودی زیرساخت‌های باقیمانده ارتش سوریه تغییر یافته است. براساس اعلام مقامات اسرائیلی، ۷۰ درصد زیرساخت‌های نظامی سوریه در جنوب این کشور طی حملات اخیر نابود شده. اسرائیل ادعا می‌کند این اقدامات برای جلوگیری از انتقال تسلیحات به گروه‌هایی مانند حزب‌الله لبنان انجام می‌شود، این در حالی است که ایران حضور نظامی خود در سوریه را تکذیب کرده است.

۴. مخالفت با حکومت جدید سوریه: دولت جدید سوریه تحت رهبری محمد الجولانی، به‌عنوان یک دولت هم‌سو با برنامه‌های اسلام¬گرایانه ترکیه دیده می‌شود. اسرائیل این تغییر را به‌عنوان گذار از محور اسد- ایران به یک بلوک ترکی-اسلامگرایی می‌بیند که از نظر این رژیم به همان اندازه می¬تواند تهدیدزا باشد.

ابعاد ژئوپلیتیک و منطقه‌ای

۱. رقابت اسرائیل و ترکیه بر سر بازسازی سوریه: سقوط نظام اسد و شکل‌گیری دولت جدید در سوریه، صحنه رقابت قدرت‌های منطقه‌ای برای نفوذ در فرآیند بازسازی این کشور شده است. ترکیه که از حامیان اصلی گروه‌های مخالف اسد بود، اکنون درپی امضای توافقنامه‌های امنیتی و اقتصادی با دولت جدید است تا جایگاه خود را به عنوان بازیگر اصلی در سوریه تثبیت کند. از سوی دیگر، اسرائیل با توسل به گزینه نظامی، تلاش می‌کند مانع از تبدیل سوریه به پایگاهی برای رقبای منطقه‌ای خود شود. این حملات بازتابی از رقابت گسترده‌تر اسرائیل و ترکیه بر سر نفوذ در خلأ قدرت پس از جنگ سوریه است. درحالی که اسرائیل می‌کوشد از هرگونه تحرک نظامی خصمانه جلوگیری کند، ترکیه درپی احیای آرمان‌های نئوعثمانی و تبدیل شدن به یک هژمون منطقه‌ای است.

۲. بازتعریف مرز‌ها و مناطق حائل: اسرائیل با نقض توافقنامه ۱۹۷۴، نیرو‌های خود را به منطقه حائل ۲۳۵ کیلومتر مربعی در جولان وارد کرده و کنترل منابع آبی استراتژیک این منطقه را در دست گرفته است. این اقدام که همراه با اشغال ۵۰۰ کیلومتر مربع از اراضی مرزی سوریه بوده، نه‌تن‌ها موازنه قدرت در منطقه را برهم زده، بلکه احتمال درگیری‌های آینده بر سر حاکمیت اراضی را افزایش داده است.

۳. تأثیر بر معادلات امنیتی خلیج‌فارس: حملات اسرائیل به سوریه در حالی صورت می‌گیرد که روابط این کشور با برخی قدرت‌های عربی خلیج‌فارس بهبود یافته است. نابودی توان نظامی سوریه، می‌تواند فضایی امنیتی برای همکاری بیشتر اسرائیل با کشور‌های عربی حاشیه خلیج‌فارس در مقابله با ترکیه و ایران ایجاد کند. 

پیامد‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت 

۱. تشدید تنش بین اسرائیل و ترکیه: اگرچه احتمال درگیری مستقیم نظامی بین اسرائیل و ترکیه در حال حاضر کم است و هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، تأکید کرده که آنکارا به دنبال رویارویی با اسرائیل در سوریه نیست، اما تداوم حملات به پایگاه‌های موردنظر آنکارا می‌تواند به تقابل غیرمستقیم، تشدید تنش و حتی درگیری¬های محدود دو طرف در خاک سوریه منجر شود. وزیر دفاع اسرائیل به‌صراحت هشدار داده است که در صورت همکاری دولت سوریه با ترکیه برای تهدید امنیت اسرائیل، این کشور «هزینه سنگینی» پرداخت خواهد کرد. حملات هوایی اسرائیل به پایگاه‌های موردنظر ترکیه در سوریه، نشان‌دهنده تعمیق شکاف بین دو ارتش ترکیه و اسرائیل بر سر سوریه است. 

۲. تضعیف دولت جدید سوریه: حکومت جدید سوریه از مشروعیت شکننده‌ای برخوردار است. حملات گسترده اسرائیل به زیرساخت‌های نظامی و اقتصادی سوریه، توانایی دولت جدید این کشور را برای استقرار حاکمیت و مقابله با گروه‌های شورشی مانند داعش به‌شدت کاهش داده است. این حملات همچنین می‌تواند شکاف‌های داخلی را عمیق‌تر کند و خشونت‌های فرقه‌ای را در مناطقی مانند درعا دوباره شعله‌ور سازد و به فروپاشی مجدد نظم در سوریه و شکل‌گیری موج جدیدی از خشونت‌های فرقه‌ای بینجامد. 

۳. تغییر نقش بازیگران بین‌المللی: تنش بین ترکیه و اسرائیل می‌تواند روابط آنکارا با واشنگتن را نیز تحت‌تأثیر قرار دهد. ترکیه تلاش کرده است آمریکا را متقاعد کند که حضور نظامی‌اش در سوریه به قصد تهدید اسرائیل نیست، اما لابی‌گری اسرائیل علیه ترکیه نزد آمریکا، می‌تواند این تلاش‌ها را خنثی کند. این وضعیت همچنین می¬تواند موقعیت ترکیه را در ناتو و در میان متحدان غربی‌اش نیز پیچیده‌تر سازد. اگرچه آمریکا از اسرائیل حمایت می‌کند، اما برای ثبات منطقه مدنظر خود به ترکیه نیز نیاز دارد، بنابراین یک درگیری مستقیم بین اسرائیل و ترکیه، می‌تواند انسجام ناتو و دیپلماسی آمریکا را تحت فشار قرار دهد. در این بین، واکنش روسیه به عنوان متحد سنتی سوریه در قبال این تحولات حائز اهمیت است. هرچند مسکو تاکنون موضع محتاطانه‌ای اتخاذ کرده، اما احتمال مداخله بیشتر این کشور برای جلوگیری از تثبیت حضور ترکیه و اسرائیل در سوریه وجود دارد. 

۴. تأثیر بر پویایی گروه‌های مقاومت: نابودی بخش عمده‌ای از توان نظامی سوریه، می‌تواند توازن قوا بین گروه‌های مقاومت و نیرو‌های اسرائیلی را در مرز‌های جولان و جنوب لبنان تغییر دهد. 

چشم‌انداز آینده 

حملات اسرائیل به پایگاه‌های سوریه و ترکیه در این کشور، نشان‌دهنده تحول عمیق در استراتژی امنیتی تل‌آویو در قبال تحولات پسااسد است. اسرائیل با ترکیبی از عملیات‌های هوایی دقیق و اشغال اراضی مرزی، در حال بازتعریف معادلات امنیتی منطقه است. اگرچه این اقدامات در کوتاه‌مدت برتری نظامی اسرائیل را تضمین می‌کند، اما در بلندمدت ممکن است به تشدید رقابت‌های منطقه‌ای و بی‌ثباتی بیشتر در سوریه بینجمد. آینده این تنش‌ها تاحد زیادی به واکنش ترکیه، موضع‌گیری روسیه و نقش‌آفرینی آمریکا در مدیریت بحران بستگی دارد. باتوجه به مواضع اعلام‌شده توسط مقامات ترکیه، به نظر می‌رسد آنکارا تمایلی به تشدید مستقیم تنش با اسرائیل ندارد. با این حال، اظهارات وزیر خارجه ترکیه مبنی بر این‌که «حملات اسرائیل توانایی دولت جدید سوریه برای بازدارندگی در برابر داعش و سایر تهدیدات را تضعیف می‌کند»، نشان می‌دهد که آنکارا همچنان از سیاست حضور در سوریه عقب‌نشینی نخواهد کرد و ممکن است از راه‌های دیگری برای گسترش نفوذ خود در این کشور استفاده کند و ادامه حملات اسرائیل، می‌تواند موجب پاسخ نظامی ترکیه مانند اشتراک اطلاعات با سوریه، تجهیز گروه‌های ضداسرائیلی یا استفاده از پهپاد‌ها برای مقابله با هواپیما‌های اسرائیلی شود. 

بنابراین، می توان گفت اقدامات اسرائیل نشان‌دهنده یک استراتژی پیش‌دستانه برای مقابله با نفوذ ترکیه و اسلامگرایان در سوریه است که بر اولویت دادن به بازدارندگی نظامی در مقابل دیپلماسی استوار است. سناریوی محتمل در کوتاه‌مدت، ادامه تنش دیپلماتیک و سیاسی بین دو کشور، بدون درگیری مستقیم نظامی است. ترکیه احتمالا به دنبال پایگاه‌های جایگزین یا سایر شیوه‌های حضور در سوریه خواهد بود، در حالی که اسرائیل به رصد این فعالیت‌ها و واکنش به آن‌ها ادامه خواهد داد. در کوتاه‌مدت، احتمال درگیری مستقیم بین دو کشور پایین است، اما تداوم این وضعیت می‌تواند به رقابت فزاینده و تنش‌های پنهان منجر شود. آینده این تنش به عوامل متعددی از جمله تحولات داخلی سوریه، نقش بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی و همچنین راهبرد‌های بلندمدت ترکیه و اسرائیل در منطقه بستگی دارد. در هر صورت، این تنش تأثیر قابل‌توجهی بر آینده سوریه و ثبات منطقه خواهد داشت. با تثبیت مواضع طرفین، خطر تشدید غیرقابل‌پیش‌بینی درگیری‌ها همچنان بالا است و این موضوع، بی‌ثباتی اوضاع سوریه در دوران پسااسد را بیش از پیش نشان می‌دهد.