دراین میان هم شایعات زیادی درمورد زلزله تهران پخش می‌شود که مردم را نگران می‌کند یا برخی مسئولان سخنانی بر زبان می‌آورند که نشان می‌دهد هیچ ترسی از وقوع زلزله در تهران ندارند. نکته قابل توجه درباره زلزله تهران، هشدارهایی است که فقط باعث ایجاد فضای وحشت می‌شود و از آن سو هیچ اقدامی هم برای کاهش تلفات و خسارت این زلزله انجام نشده است. همچنان وجود پمپ بنزین‌ها در محیط‌های شهری، مخازن سوخت در اطراف شهر، بافت فرسوده برخی مناطق به خصوص مناطق جنوبی شهر، معابر تنگ و سیستم انتقال انرژی از جمله موضوعاتی است که سال‌هاست درباره آن هشدار داده شده اما تاکنون اقدام موثری دربرابر آن صورت نگرفته است. موضوع دیگر بحث راه‌اندازی محل‌هایی برای اسکان زلزله‌زده‌های تهران است که در این چند ساله فقط چند بار مانوری در مقیاس پایین در حاشیه جنوب شرق تهران اجرا شد.مهدی زارع،استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی معتقد است وقوع زلزله بزرگ در تهران قطعی است. او می‌گوید: زمین لرزه بزرگ تهران بالاخره رخ خواهد داد و موضوعی اجتناب‌ناپذیر است اما این‌که چه زمانی این زلزله رخ خواهد داد نه کسی نمی‌داند و نه قابل پیش‌بینی است.وی ادامه داد: گسل مشا در شرق تهران ۱۰۰ کیلومتر طول دارد و در صورت فعالیت آن علاوه بر تهران حتی جمعیت دو میلیونی دماوند و اطراف آن هم تحت تاثیر قرار می‌گیرد.به گفته این زلزله‌شناس، همیشه زلزله در گسل‌های تهران وجود دارد که گاهی بالای ۴ ریشتر می‌شود و مردم حس می‌کنند. متاسفانه تصور غلطی شکل گرفته که با زلزله ۴ ریشتری انرژی گسل تخلیه می‌شود و دیگر زمین لرزه رخ نمی‌دهد، این تصور کاملا اشتباه است و وقوع این زلزله‌ها فقط نشان می‌دهد گسل فعال است وهر زمان امکان وقوع زمین لرزه وجود دارد.به گفته این استاد دانشگاه اگر زلزله‌ای به قدرت ۶ ریشتر در تهران رخ دهد، براساس پیش‌بینی بین ۱۰ تا ۳۰ میلیارد دلار خسارت برجای و اگر قدرت زمین لرزه به ۷ ریشتر و کانون آن شهر تهران یا نزدیک آن باشد، خسارت به ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیارد دلار هم می‌رسد. با توجه به الگوی زلزله‌ها احتمال وقوع زلزله در دهه پیش رو وجود دارد و اگر مقاوم‌سازی رخ ندهد، خسارات سنگینی بر جای خواهد ماند. به گفته زارع در شرایط کنونی در صورت وقوع زلزله شدید یا بزرگ در تهران، ده‌ها هزار تا یک میلیون نفر تلفات زلزله بزرگ خواهد بود.برای بررسی احتمالات وقوع زمین لرزه شهر تهران و اقدامات پیشگیرانه‌ای که می‌توان در این زمینه داشت، با دکتر علی‌اصغر هدایی، متخصص ژئومورفولوژی و استادیار گروه امداد و نجات هلال ایران گفت‌وگو کردیم.
تهران چند گسل دارد؟
تهران گسل‌های متعددی دارد.برخی ازاین گسل‌ها مانند مشاء، گسل شمال و جنوب ری و پیشوا می‌توانندجنبش ایجاد کنند وزمین لرزه به وجود بیاورند.برخی گسل‌ها هم مانند شیان_کوثر، نیاوران وسرخه‌حصار فرعی ودروقوع پس لرزه موثرهستند. البته برخی شکستگی‌ها مانند اطراف تپه صداوسیما، تپه داوودیه و اراضی عباس‌آباد هم امکان جا‌به‌جایی دارند ولی زلزله‌ای ایجاد نمی‌کنند.
آخرین زلزله بزرگ تهران چه زمانی رخ داد؟
آخرین زلزله بزرگ تهران همزمان با دوران فتحعلی‌شاه قاجار درسال۱۸۳۰ میلادی وبر اثر جا‌به‌جایی گسل مشاء رخ داد و بیشترین خسارت در اوشان و فشم، رودبار قصران و لواسان ثبت و حتی تخریب تا نزدیک کاخ شاه در تهران رخ داد.
برخی می‌گویند زلزله تهران دوره زمانی مشخصی دارد، این موضوع صحت دارد؟ حال زمان وقوع زلزله بزرگ در پایتخت است؟
کسانی که دوره بازگشت زلزله را مطرح می‌کنند، تعداد آمار زلزله رخ داده در گذشته را بررسی می‌کنند. از اواخر قرن ۱۹ زمین لرزه‌ها با دستگاه ثبت شدند و قبل از آن در کتب تاریخی ثبت شده بودند و زلزله‌های توصیفی و تاریخی هستند. براساس این تحلیل دوره وقوع زمین لرزه بالای ۵ ریشتر ۱۵۰ ساله و بیش از ۷ ریشتر ۲۰۰ ساله است، اما یک نکته مهم را باید در نظر بگیریم که این تحلیل شامل وقوع زمین لرزه از شعاع ۱۵۰ کیلومتری مرکز تهران است.اگر بخواهیم براساس این مدل و از مرکز تهران تا شعاع ۱۵۰ کیلومتری را در نظر بگیریم زلزله سلفچگان و بلده را داشتیم و تا شعاع ۲۰۰ کیلومتری زلزله منجیل و رودبار هم رخ داده است. در این تحلیل منظور شهر تهران نیست و شعاع ۱۵۰ کیلومتری از مرکز مانند یک دایره مد نظر است.
وضعیت ساختمان‌ها و مقاومت‌شان در برابر زلزله چگونه است؟
تا ده سال قبل یک زلزله ۵ ریشتری می‌توانست ۱۰درصد ساختمان‌ها با مصالح قدیمی را تخریب کند. یک زمین لرزه۶ ریشتری ۲۵ درصد و زمین لرزه ۷ ریشتری و بالاتر می‌توانست ۷۵ درصد ساختمان‌ها با مصالح قدیمی را تخریب کند. از زمانی که آیین‌نامه ۲۸۰۰ ساختمان‌سازی اجرا شده و ساختمان‌های مقاوم ساخته شده‌اند، دیگر نباید زیاد نگران این موضوع باشیم و به آن پرداخته شود.
کدام مناطق تهران بیشتر در معرض آسیب هستند؟
گسل‌های شهرری و راندگی شمال شهر، چشمه لرزه‌زا هستند. مهمترین موضوع در میزان تخریب ساختمان‌ها، تراکم جمعیت، دسترسی بعد از وقوع و تعداد طبقات است.در پایان نامه کارشناسی ارشدم چند سال قبل به این موضوع پرداختم و بررسی‌ام نشان می‌داد میزان آسیب دورتر از خود گسل بیشتر است و بیشترین آسیب از زلزله را مناطق ۱۱،۱۷،۱۸ و ۲۰ به دلیل بافت سنتی و جنس خاکش می‌بینند. در حال حاضر در دسترس‌ترین راهکار برای کاهش تلفات زلزله تهران تخریب و نوسازی بافت‌های فرسوده، جدی گرفتن آیین‌نامه و رعایت نکات ایمنی ساختمان است.
تلفات زلزله تهران چقدر قابل برآورد است؟
شکل‌های مختلفی برای میزان تلفات اعلام می‌شود، به عنوان مثال برای زلزله ماراش ترکیه با آن شدت، دو میلیون تلفات باید ثبت می‌شدکه بسیار کمتر بود. جایکا ژاپن (آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن) برای زلزله بزرگ تهران ۴۵۰ هزار تا ۵/۱ میلیون کشته را مطرح کرده است اما معتقدم زلزله تهران این میزان تلفات ندارد و بدتر از زلزله ماراش ترکیه نخواهد بود.
زلزله تهران چند ثانیه خواهد بود؟
طول زمان زلزله بستگی به نوع گسل و نیروی ذخیره پشت آن دارد. در مناطق زاگرس به دلیل نرمی زمان طولانی و در مناطق سفت‌تر مانند البرز زلزله سخت‌تر و کوتاه‌تر است. هیچ شکلی که بگوییم زلزله چه مدت زمان طول می‌کشد، وجود ندارد.
لرزه تهران در زلزله چه مدلی خواهد بود؟
هنگام وقوع زمین لرزه چند نوع موج مختلف از کانون زلزله پخش و در جهت‌های مختلف حرکت می‌کند. شکل حرکت موج‌ها به سه صورت است و اگر بخواهم به زبان ساده بیان کنم حرکت اول مانند دومینو است و تا آخر ضربه می‌زند.حرکت دیگر شبیه شلاق است و به صورت سینوسی بالا و پایین حرکت می‌کند.مدل لرزش آخر هم حرکتی بالا و پایین دارد و هم رو به جلو است. در زلزله‌هایی مانند دومینو متوجه وقوع آن نمی‌شویم و فقط دستگاه‌های لرزه‌نگاری و گاهی برخی حیوانات متوجه آن می‌شوند.
عمق زلزله تهران چقدر است؟
به‌جز جنوب شرق کشور و غرب هرمزگان، بقیه زمین لرزه‌ها تا عمق ۲۵ کیلومتری رخ می‌دهد. هرچه عمق کمتر باشد شدت لرزش بیشتر است. زلزله بم در عمق ۵ تا ۶ کیلومتری رخ داد و کانون زلزله بالای سر شهر بود. اگر کانون زلزله بم ۱۰ کیلومتر آنطرف‌تر از شهر بود، این حجم خسارت را شاهد نبودیم.
حال با این توضیح، ما آمادگی زلزله بزرگ را داریم؟
دولت، امدادگران و مردم باید آمادگی مقدماتی را برای مواجهه با زلزله داشته باشند. به عنوان مثال خانواده‌ها می‌توانند تمرین زلزله فرضی را با وجود فاصله بین یکدیگر در روز یا هنگام استراحت شبانگاهی انجام دهند تا آمادگی نسبی به دست آوردند. ممکن است در زمان وقوع زلزله تا رسیدن امدادگران وقفه‌ای چند ساعته رخ دهد که خانواده‌ها باید در مورد این زمان آمادگی داشته و آموزش ببینند. خانواده‌ها باید آذوقه را در خانه و نقاط امن آن داشته باشند و بدانند کدام نقطه از خانه‌شان در زمان وقوع زلزله امنی است.
یکی ازکارها دیگر این است که خانواده‌ها باید نقشه محل زندگی خود را در ذهن‌شان ترسیم و مکانی را به عنوان محل قرار مشخص کنند تا در صورت وقوع زلزله اگر خارج از منزل بودند بتوانند یکدیگر را پیدا کنند.ساختمان‌های بلند معمولا شبیه یکدیگر ساخته شده‌اند و تنها فرق‌شان در استحکام است. باید در این حالت نزدیک‌ترین فضای باز را به عنوان محل قرار مشخص کنند. بهتر است هر خانواده یک چادر مسافرتی داشته باشد تا در زمان وقوع زلزله بتوانند موقتا اسکان یابند. در خانه‌ها حتما باید کیف امدادی (کیف نجات) وجود داشته باشد. باید داخل کیف آب وغذای کنسروی وخشک شده باشد تابرای ۷۲ساعت نیازآنهاراتامین کند.خانواده‌ها باید هنگام برپایی چادر دقت کنند این کار را در فضای باز انجام دهند، زیرا وجود ساختمان نیمه مخروبه، تیر‌های برق، تابلو‌های علائم یا درختان می‌تواند با وقوع پس لرزه سقوط کند و خطر‌آفرین باشد.
دولت و تیم‌های امدادی در قبل و بعد از وقوع زلزله چه مسئولیتی دارند؟
مسئولان و تیم‌های امدادی باید از شهر یا روستا نقشه خطر (ریسک مپ) تهیه کنند. این نقشه می‌تواند شامل اطلاعات مهمی مانند موقعیت مکان‌های خطرخیز، گسل‌ها و مکان‌هایی که شتاب زمین در آن بیشتر است، باشد. در این نقشه باید نوع ساختمان‌ها و سازه‌ها، کاربری‌ها و مکان‌های خطرزا مشخص شود. باید در این نقشه اطلاعات جمعیتی ساکنان و مجموع دارایی آنها و ترکیب سنی مشخص شده باشد. در مواقع خطر با این نقشه می‌توان ابنیه دارای خطر، مراکز تجمع و افراد در معرض آسیب بیشتر را شناسایی کنیم.در همین حال در این نقشه باید مکان‌های امن، محل زدن پایگاه و اردوگاه اسکان و بیمارستان صحرایی مشخص شود. این مسئولیت برعهده فرمانداران، شهرداران و مسئولان امدادی هر شهر است.متاسفانه باید بگویم این موضوع چندان مورد توجه قرار نگرفته است و تاکنون در کشور ما چنین نقشه‌ای تهیه نشده است.در نقشه خطر باید پروتکل‌ها و وظایف دستگاه‌های امدادی تعریف شود.جالب است بگویم وقتی قانون جامع امداد و نجات کشور تصویب می‌شد مقرر گردید برای همه شهرها و شهرستان‌های کشور این موضوع مد نظر باشد و طرح جامع امدادی داشته باشیم که این اتفاق رخ نداد.در یک ویدئو کنفرانس که بعد از زلزله ماراش ترکیه با مسئول امداد‌رسانی آن زلزله مهیب داشتم از او در این باره سؤال کردم که گفت ما مستر‌پلن داریم که در آن وظیفه هر نیرو و دستگاه مشخص است.
